روزان: وضعیت مدیریت پسماند در ایران با چالش‌های ساختاری متعددی روبه‌رو است که پیامدهای زیست‌محیطی، اجتماعی و بهداشتی گستردهای ایجاد کرده است. این در حالی است که حدود ۴۰درصد از پسماندهای شهری توسط شبکه‌های غیررسمی (عمدتاً با ساختار شبه‌مافیایی) جمع‌آوری می‌شود.
رتبه ۱۷ ایران در تولید زباله
بر اساس آمار world Population Review (سازمانی که داده‌های آماری جمعیتی به‌روز را درباره تمامی کشورها ارائه می‌دهد) در سال ۲۰۲۱ ایران رتبه ۱۷ در تولید زباله را داشت. همچنین به نقل از اطلس کلان‌شهر تهران، هر فرد به‌طور متوسط سالانه شش برابر وزن خود زباله تولید می‌کند. متوسط سرانه زباله تولیدشده در تهران ۳۲۰ کیلوگرم است.
از سوی دیگر درحالی‌که سرانه تولید زباله در جهان حدود ۱۱۰ کیلوگرم در سال و سرانه روزانه در مقیاس جهانی ۲۵۰ تا ۳۰۰ گرم است، این رقم در ایران ۶۰۰ گرم و در شمال شهر تهران هزارو ۲۰۰ گرم است. به گفته حبیب راضی، مدیرکل دفتر محیط زیست و خدمات شهری سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، روزانه ۴۵ هزار تن زباله در مناطق شهری و ۱۰ هزار تن در مناطق روستایی تولید می‌شود و متوسط سرانه تولید زباله هر نفر در شهر ۷۶۰ گرم و در روستاها ۴۸۵ گرم است.
۶۵ درصد از پسماندهای تولیدی «تر» و ۳۵ درصد آن «خشک» است و ۲۵ درصد از پسماندهای تولیدی پردازش و ۷۵ درصد باقی‌مانده بدون فرایند پردازش به‌طور مستقیم دفن و ۱۰ درصد در مبدأ تفکیک می‌شوند. گفته می‌شود ۵۰۰ غرفه تحویل زباله در تهران همگی فعال هستند و در این میان به‌طور متوسط در هر غرفه بازیافت شهر تهران روزانه بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلوگرم پسماند تحویل داده می‌شود که در قیاس با عدد کل تولید زباله در کلان‌شهر تهران یعنی هفت‌هزارو ۵۰۰ تن، قابل توجه نیست.
تولید روزانه ۵۵ هزارتن زباله
مسعود نصرتی، معاون عمرانی و رئیس سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور چندی قبل در صحن علنی مجلس گفت: سرانه تولید پسماند در محدوده شهری کشور برای هر نفر ۷۶۲ گرم هست و برای روستایی ۴۸۱ گرم هست یعنی ما داریم الان روزی ۵۵ هزار تن زباله تولید می‌کنیم که عدد قابل توجهی هست.
وی افزود: این زباله‌ها در کشور توسط ۴۲ تا واحد پردازش، پردازش می‌شوند که ۳۰ درصد از کل ۵۵ هزار تومان هست.
نصری بیان کرد: اتفاق ناجوری که وجود دارد ۷۰ درصد زباله‌های کشور یعنی آن عدد ۵۵ هزار تن بدون پردازش دفن می‌شود؛ این اوضاع و احوال فعلی ماست.
در این میان اما دفن زباله در جنگل‌ها و حاشیه تالاب‌ها (مانند سراوان رشت) باعث آلودگی آبهای زیرزمینی و انتشار گازهای سمی نظیر متان شده است. این در حالی است که سوزاندن پسماندها در فضای باز، سالانه عامل انتشار هزاران تن ذرات معلق سرطانزا (PM2.5) است. در این چرخه، فقدان سیستم تفکیک از مبدأ در ۸۰درصد شهرها، سهم کمتر از ۱۰درصد بازیافت علمی در مقابل میانگین ۳۵درصدی جهانی، نبود قوانین بازدارنده برای فعالیت شبکه‌های مافیایی زباله و تمرکزگرایی در تصمیم‌گیری و بی‌توجهی به راهکارهای بومی چالش‌هایی هستند که نیاز به راهکار دارند. درواقع این وضعیت نیازمند تحول اساسی در حوزه قوانین، فناوری‌های بازیافت و مشارکت مردمی است.
چالشی به نام پسماندهای بهداشتی
بنابر گفته‌های علیرضا احمدی، مدیرکل دفتر خدمات شهری و محیط زیست سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های وزارت کشور روزانه ۵۵ هزار تن پسماند عادی در کشور تولید می‌شود. احمدی می‌گوید: تنها ۲۸درصد از این پسماندها بازیافت شده و مابقی دفن می‌شوند که از این میزان نیز فقط ۱۰درصد دفن بهداشتی است.» مدیرکل دفتر خدمات شهری و محیط زیست سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های وزارت کشور خاطرنشان می‌کند:«مشکلات ناشی از دفن غیربهداشتی پسماندها، چالش‌های جدی زیست‌محیطی و بهداشتی را در شهرها و روستاها به وجود آورده است.
لزوم ورود مجلس
بنابرنظر مهدی یعقوبی، رئیس کمیسیون خدمات شهری مجمع کلانشهرها،نفوذ مافیای زباله‌گردی و مدیریت غیررسمی پسماند هشدار جدی است. یعقوبی می‌گوید:«برخی تلاش دارند تا مدیریت پسماند را از شهرداری‌ها گرفته و به اتحادیه‌ها واگذار کنند، اما چنین اقدامی، شهرها را با هرج‌ومرج مواجه خواهد کرد.» او با اشاره به لزوم استفاده از خردجمعی برای تدوین یک پیش‌نویس جامع جهت اصلاح قانون مدیریت پسماند بیان می‌کند: «باید از ظرفیت نمایندگان مجلس برای پیگیری این موضوع استفاده کنیم تا قانونی تصویب شود که مشکلات کنونی را حل کند.»
از تغییر سبک زندگی تا آلودگی های زیست محیطی
محمد مهدی عزیزی، کارشناس محیط‌زیست با ذکر اینکه میزان تولید پسماندها در ایران طی دهه‌های اخیر به شدت افزایش یافته است می‌گوید: این افزایش ناشی از عوامل مختلفی از جمله رشد جمعیت، تغییر سبک زندگی، افزایش مصرف و توسعه صنعتی است. شهرهای بزرگ مانند تهران، مشهد و اصفهان با حجم عظیمی از پسماندها روبرو هستند که مدیریت و دفع آنها به چالشی بزرگ تبدیل شده است.
وی ادامه می‌دهد: نفوذ شیرابه‌های سمی از محل‌های دفن زباله به آبهای زیرزمینی و خاک، انتشار گازهای گلخانه‌ای مانند متان از زباله‌های ارگانیک در محل‌های دفن غیراصولی و سوزاندن زباله‌ها و انتشار دی‌اکسیدکربن و ذرات خطرناک به هوا، از جمله اصلی ترین چالش‌های محیط‌زیستی پسماندهاست. وی همچنین به خطرات پسماندها برای دیگر موجودات زنده اشاره کرده و می گوید: تجمع پلاستیک‌ها در بدن جانداران دریایی و زنجیره غذایی یکی از تهدیدهای جدی به شمار می‌روند. هرچند شاهد افزایش بیماری‌های تنفسی و پوستی در جوامع نزدیک به محل‌های دفن زباله هم هستیم.
عزیزی می افزاید: یکی از راهکارهای مؤثر برای کاهش حجم پسماندها، بازیافت و استفاده مجدد از آنهاست. در ایران، تلاش‌هایی برای افزایش نرخ بازیافت صورت گرفته است، اما هنوز تا رسیدن به استانداردهای جهانی فاصله زیادی وجود دارد. برخی از موانع موجود در این مسیر شامل نبود فرهنگ‌سازی مناسب، کمبود فناوری‌های پیشرفته و نبود قوانین و مقررات جامع است.
وی با ذکر اینکه از جمله دیگر چالش‌های موجود در این عرصه نبود زیرساخت‌های کافی و مناسب برای جمع‌آوری، حمل‌ونقل و پردازش پسماندهاست می گوید: بسیاری از شهرها و روستاها هنوز به سیستم‌های پیشرفته جمع‌آوری و دفع پسماند دسترسی ندارند که این امر منجر به تجمع زباله‌ها و ایجاد مشکلات بهداشتی و زیست‌محیطی می‌شود.
وی همچنین با بیان اینکه وضع قوانین و مقررات جامع و مؤثر نیز از دیگر نیازهای اساسی در مدیریت پسماندهاست تصریح می کند: واقعیت این است که در ایران، قوانین مربوط به مدیریت پسماندها وجود دارد، اما اجرای این قوانین همچنان با مشکلاتی مواجه است. در همین راستا به نظر می رسد نظارت دقیق‌تر و اجرای سختگیرانه‌تر قوانین می‌تواند به بهبود وضعیت مدیریت پسماندها کمک شایانی کند.
ضرورت گسترش سیستم‌های مدیریت یکپارچه پسماند
رئیس سابق مدیریت پسماند تهران با ذکر اینکه برای تحقق توسعه سیستم‌های مدیریت یکپارچه نیازمند ایجاد شبکه‌های هوشمند جمع‌آوری زباله با استفاده از فناوری‌های IoT برای بهینه‌سازی مسیرهای حمل‌ونقل هستیم می گوید: البته احداث مراکز پردازش مکانیزه زباله (MRF) مجهز به سیستم‌های جداسازی خودکار مواد قابل بازیافت، توسعه نیروگاه‌های زباله‌سوز با فیلترهای پیشرفته برای تولید انرژی از پسماندهای غیرقابل بازیافت هم در راستای توسعه سیستم‌های مدیریت یکپارچه پسماند هم از الزامات هستند.
البته عزیزی معتقد است که در برخی از شهرهای ایران، نمونه‌های موفقی از مدیریت پسماندها نیز دیده می‌شود. وی در این زمینه می گوید: به عنوان مثال، شهرداری تهران در سال‌های اخیر تلاش‌های زیادی برای بهبود سیستم جمع‌آوری و دفع پسماندها انجام داده است. راه‌اندازی ایستگاه‌های بازیافت، استفاده از فناوری‌های نوین در پردازش پسماندها و افزایش آگاهی عمومی از جمله اقدامات مؤثری بوده که در این راستا صورت گرفته است.
وی ادامه می‌دهد: ایجاد سیستم امتیازی برای شهروندان فعال در تفکیک زباله با جوایز تشویقی، توسعه اپلیکیشن‌های تعاملی برای گزارش تخلفات زیست‌محیطی و دریافت مشاوره بازیافت، استفاده از نانوذرات جاذب برای تصفیه شیرابه‌های خطرناک در مراکز دفن، به کارگیری پهپادهای نظارتی مجهز به سنسورهای تشخیص آلودگی برای پایش محل‌های دفن و توسعه بیوپلاستیک‌های مبتنی بر گیاهان بومی ایران برای جایگزینی پلاستیک‌های معمولی هم اقداماتی هستند که باید به جد دنبال شوند.
