موسیقی ترکمن و سازها و آیین‌های مربوط به آن یکی از مقولاتی است که کمتر درباره‌اش می‌دانیم. مثلا کمتر افرادی می‌دانند که «زنبورک» یکی از سازهای قدیمی ترکمن‌هاست. حال این سوال مطرح است که چه کسانی موسیقی ترکمن را زنده نگاه داشته‌اند یا برخی از سازهای آن را احیا کرده‌اند. گزارش پیش رو در این‌باره است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، درست است که موسیقی و سبک‌های آن در دنیا گوش مخاطبان ایرانی بخصوص نوجوانان و جوانان را تحت تاثیرات منفی قرار داده، با این حال آنچه ماندنی است و همواره مخاطبان و طرفداران خود را دارد موسیقی‌ای است که بر اساس هویت و فرهنگ گذشته و در قالب متدها و سبک‌های تعریف شده توسط هنرمندان و اساتید بنام ایجاد شده و تکامل یافته است. در این میان «موسیقی دستگاهی ایران» اولین سبک و ساختاری است که به ذهن اغلب مخاطبان متبادر می‌شود. اما واقعیت این است که موسیقی نواحی مختلف کشور که در کلیت آن را «موسیقی مقامی» می‌نامند، چندهزار سال بیشتر از موسیقی دستگاهی قدمت دارد و اصلا اساس ایجاد موسیقی دستگاهی ایرانی، موسیقی نواحی مختلف کشور است.
به جرات می‌توان گفت اغلب مناطق ایران در زمینه موسیقی، سازها و نواها و آیین‌های فراموش شده‌ای دارند که حال تعدادی از آن‌ها به کلی فراموش شده و از یاد رفته است. این گزارش آغاز رویه‌ای است که در حد امکان ادامه‌دار خواهد بود و به سازهای فراموش شده هر منطقه و منجیان و احیاکنندگان آن‌ها خواهد پرداخت. تا به این واسطه علاوه بر پرداختن به سازی با قدمت و شناخت آن‌ها در نوع فیزیک و نحوه اجرا، از هنرمندان پرتلاش اما گمنام و بی‌توقع موسیقی نواحی یاد شده باشد.
در ادامه این گزارش گفتگوی ایلنا با دو هنرمند و استاد خطه ترکمن با موضوعات مطروحه در این مطلب، ارائه می‌شود.
اوغلان بخشی؛
هنرمندی که در خارج از ایران او را بیشتر می‌شناسند
محمد گلدی گلدی‌نژاد ملقب به اوغلان‌بخشی (نوازنده‌ی دوتاری موسیقی ترکمن) اهل گنبدکاووس یکی از همین افراد است. باید گفت این هنرمند در خارج از کشور بیش از داخل مطرح و شناخته شده است؛ به این دلیل که او بیش از حضور در جشنواره‌های داخلی و برگزاری کنسرت، در رویدادهای بین‌المللی و برون‌مرزی حضور یافته است. او تلاش دارد با درآمیختن مقام‌ها و نواهای ترکمن با شیوه‌های نو توجه نسل‌های جدیدتر را بیش از پیش به موسیقی ترکمن جلب کند.
اجرای مقام «قاراگوزلیم» با نوازندگی و خوانندگی گلدی گلدی‌نژاد مشهور به اوغلان بخشی
او درباره یکی از ویژه‌ترین سازهای ترکمن یعنی «دوتار» به ایلنا گفت: متاسفانه «دوتار ترکمنی» در ایران آموزش دانشگاهی ندارد و من هم در ادامه فراگیری این ساز در نهایت به دعوت رییس جمهور ترکمنستان برای آموزش به هنرمندان و کنسرواتواری در این کشور به شهر عشق‌آباد رفتم. در ادامه این روند بود که در خارج از کشور اجراهایم مورد توجه قرار گرفت. در ایران چنین اتفاقات و دعوت‌هایی از من صورت نگرفته است. بدون شک این‌عدم توجه، بی‌توجهی به موسیقی نواحی وسازی چون دوتار ترکمنی است.
با توجه به صحبت‌های اوغلان بخشی به این نتیجه خواهیم رسید که موسیقی نواحی و مقامی، به رغم اینکه در تمام دنیا از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار است در ایران به حاشیه رفته و این در حالی است که سرتاسر ایران زیباترین مقام‌ها را دارند که با وجود اقوام با قدمت، هویت یافته است.
طواق سعادتی (نوازنده و موسیقی پژوه):
موسیقی واسطه جریان فرهنگ و رسوم ماست
طواق سعادتی (سرپرست گروه مقام چیلر) یکی دیگر از هنرمندان فعال موسیقی ترکمن است که در زمینه پژوهش، نوازندگی دوتار و خوانندگی فعالیت‌های جدی دارد. او در گفتگو با ایلنا درباره اهمیت موسیقی ترکمن گفت: موسیقی با تمام مشکلاتی که پیش‌رو داشته به راهش ادامه خواهد داد؛ به این دلیل که ما ترکمن‌ها بسیار مدیون موسیقی هستیم. آداب و رسوم و فرهنگ ما از طریق همین موسیقی جریان داشته و حفظ شده است. حتی در دنیا نیز با همین موسیقی شناخته شده‌ایم.
وی همچنین عنوان کرد: در حال حاضر سازهای الکترونیک مانند ارگ (سینتی سایزر) جای سازهای «آکوستیک» را در بسیاری از اجراها گرفته است. متاسفانه جوان‌های زیر بیست تا بیست و پنج سال، بسیار به این مدل کار کردن تمایل دارند. آن‌ها با اینکه در منطقه ترکمن‌زبان هستند، اما آهنگ‌هایی از موسیقی عربی، ترکی و هر موسیقی دیگر که از ماهواره‌ها می‌بینند، را اجرا می‌کنند.
مراقب باشیم موسیقی را به ماهواره‌ها نبازیم
سعادتی در بخش دیگری از صحبت‌هایش تاکید کرد: اگر در مناطق خودمان، مراکزی برای آموزش جدی نداشته باشیم و سه دهه دیگر با این روال پیش برویم بازی را به ماهواره‌ها خواهیم باخت.
او با بیان اینکه، اگر مسئولان اجازه شنیده شدن موسیقی‌مان را ندهند، خطر بیشتری این هنر را تهدید خواهد کرد، ادامه داد: تا زمانی موسیقی نواحی کشورمان در بین جوان‌ها دیده و شنیده نشود؛ نباید انتظار داشته باشیم گرایش‌ها به آن زیاد شود. برای نمونه من در بین ترکمن‌ها خانواده‌هایی را می‌بینم که اهل موسیقی ترکمنی هستند و در همین راستا، بچه‌هایشان نیز با علاقه دوتار و آوازهای ترکمنی را یاد می‌گیرند. زمانی که یک نوجوان و جوان موسیقی منطقه خودش را می‌بیند و می‌شنود به ریشه‌های فرهنگی‌اش علاقمند می‌شود ولی در همان منطقه جوان‌ها و نوجوانانی که موسیقی نواحی خودشان را نمی‌بینند و نمی‌شنوند طبیعتا به چیزهایی که گرایش پیدا می‌کنند که از ماهواره‌ها پخش می‌شود و جای کم‌کاری‌های مسئولان را پرمی‌کند.
طواق سعادتی گفت: ما هنوز نوازنده‌ها و خواننده‌های خوبی در زمینه موسیقی نواحی داریم که باید امروز به فکر استفاده از آن‌ها در جهت آموزش فرهنگ موسیقایی‌مان باشیم.
حاجی‌محمد ایری:
نی، هم‌قدمت با قوم ترکمن است
حاجی‌محمد ایری نیز یکی دیگر از هنرمندان دغدغه‌مند استان گلستان و بندر ترکمن است. او در جشنواره‌های متعدد داخلی و خارجی به اجرای برنامه پرداخته است. او همچنین در زمینه هنر تئاتر فعال است و تاکنون سیزده نمایش را نوشته و کارگردانی کرده است. اهمیت این هنرمند احیا کردن سازهای فراموش شده گلستان و ترکمن‌صحراست. او را احیاگر سازهای «زنبورک»، «نی زبانه‌دار» و «دیللی تویدک» می‌دانند.
حاجی‌محمد ایری که زاده روستای قره‌قاشلی است در گفتگو با ایلنا، «دوتار»، «کمانچه»، «نی هفت بند»، «نی زبان‌دار» و «زنبورک» را ابزار اصلی موسیقی ترکمنی دانست.
بخشی از نوازندگی و خوانندگی حاجی‌محمد ایری
او درباره نی ترکمن و اهمیت آن در موسیقی منطقه، گفت: اصلا ساختن و نواختن نی‌های ترکمنی یکی از اتفاقات مرسوم در گذشته بوده که به مرور با کم توجهی مسئولان فرهنگی فراموش شده است. البته نابلدی و ناآگاهی نسل‌های جدید نسبت به هنر و رویه گذشته یکی دیگر از دلایل مهم فراموشی نی ترکمن است. با این تفاسیر باید ساختن و نواختن نی ترکمن را حرفه و هنری فراموش شده دانست.
حاجی‌محمد ایری با اشاره به اینکه احیاگر ساز نی ترکمنی خودش است، درباره قدمت این ساز گفت: نی و انواعش که در ادامه جزیی‌تر درباره‌اش می‌گویم، قدمتی همسان و هم‌اندازه با قوم‌مان دارد. یعنی اینکه این ساز با به شکل‌گیری قوم ترکمن ابداع شده و مورد توجه قرار گرفته است.
ایری درباره شکل فیزیکی این ساز بادی هم توضیحاتی داد: کوچکترین نی مرسوم در منطقه ما، نی زبان‌دار کوچک است که آن را «دیللی تویدک کیجیگ» می‌نامند. بلندی این ساز چیزی حدود ده تا دوازده سانتی‌متر است. باید بگویم خاستگاه این ساز منطقه ماست.
اما بخش مهم‌تر فعالیت حاجی‌محمد ایری برگزاری چند جشنواره مهم طی این سال‌هاست. او طی سال‌های گذشته بانی و برگزار کننده چند رویداد بوده است. خودش با تاکید بر اینکه لزوم برگزاری جشنواره‌های موسیقی یکی از رموز ماندگاری موسیقی نواحی مختلف ایران است، در این‌باره گفت: من برگزاری جشنواره‌هایی چون «نی‌نوازان»، «دوتارنوازان»، «کمانچه‌نوازان» را در کارنامه دارم و جشنواره «روایت‌گران» هم یکی دیگر از این رویدادهاست که طی چند سال گذشته به دلیل عدم وجود حمایت‌های لازم و کمبود بودجه به تعطیلی کشانده شده است. شیوع بیماری کرونا طی سه، چهار سال گذشته هم موضوع دیگری است که تعطیلی رویدادهی مذکور را شدت بخشیده است.
