پرچم ایران در گذرگاه پرتلاطم تاریخ

پرچم ایران در گذرگاه پرتلاطم تاریخ

حمید رضا خالدی

سازمان زیباسازی در واکنش به انتقادهایی که به چاپ پرچم برعکس ایران روی بیلبوردها شده بود، با طرح این بهانه که تنها عکس سه سازه مشکل داشته تلاش کرد تا با ناچیز جلوه دادن این اهمال ، کمی از بار فشار روانی وارده از سوی افکارعمومی بکاهد.

گاهی یک مجسمه، یک درخت و یا حتی چند پرچم نیز می توانند زمینه ساز چالشی جدی برای شهر و شهرداری باشند. همانطور که چند روز قبل انتشار تصاویری از تعدادی از بیلبوردهای تهران که بر روی آنها تصویر پرچم کشورمان برعکس چاپ شده بود، چنان جنجالی را باعث شد که  سازمان زیباسازی را وادار به واکنش و صدور اطلاعیه ای برای ساکت کردن منتقدان کرد.

در این بیانیه آمده است؛ در روزهای اخیر که جامعه بیش از هر زمانی نیاز به اتحاد وهمدلی دارد، سازمان زیباسازی شهر تهران اقدام به اکران مجموعه‌ای با عنوان «زیباترین پرچم» کرده که نشان دهنده علاقه اقوام مختلف ایرانی به پرچم زیبای جمهوری اسلامی ایران است.

در بین صدها سازه تبلیغاتی این مجموعه، تنها سه سازه به دلیل ایراد و نقص در طراحی بلافاصله پس از اخذ گزارشT کمتر از چند ساعت اصلاح شد.

اما چرا یک «پرچم» تا این حد می‌تواند حساسیت برانگیز باشد؟ مروری بر تاریخچه پرچم در جهان و در ایران و اهمیت آنها در کنار هزینه‌های گزافی که مدیریت شهری برای چاپ و نصب آن در جای جای تهران می کند، شاید پاسخ مناسبی برای این سوال باشد.

تهران زیر چتر پرچم‌ها

برای دیدن موج رنگ‌هایش باید سرت را تا ته بالا بگیری و به آسمان نگاه کنی . آنقدر بزرگ است که گاهی حرکت رنگ‌هایش با رنگ خورشید گره می‌خورد. از بزرگراه صیاد که پایین می‌آیی، چند صد متر مانده به میدان سپاه ، می توانی اهتزازش را ببینی . اهتزازپرچمی مواج و به غایت بزرگ که روزگاری قرار بود ابزاری باشد برای تهییج و حفظ حس ناسیونالیستی و میهن پرستی ایرانیان . طرحی که چند سال قبل به پیشنهاد شهرداری و شورای شهر تهران اجرا شد و براساس آن بیش از ۷۰ پرچم غول پیکر در مناطق مختلف تهران برافراشته شدند . تاریخچه این اقدام اما ، به آبانماه سال ۱۳۸۷ بازمی گردد یعنی زمانی که شورای شهرتهران طرحی را به نام  طرح «پرچم، سند هویت ملی» به تصویب رساند. در ماده واحده این طرح آمده است: «شورای اسلامی شهر تهران با توجه به جایگاه هویت ساز و کارکردهای فرهنگی ویژه پرچم جمهوری اسلامی ایران و به‌منظور حفظ احترام، معرفی جایگاه و یکسان‌سازی رویه‌ها درارتباط با پرچم ایران در سطح شهر تهران و… شهرداری تهران را موظف می‌کند در مدت ۳ ماه آیین‌نامه و دستور‌العمل‌های اجرایی به نحوه بهره‌برداری از پرچم را برای تصویب به شورای شهر ارائه کند.» گرچه در این طرح اشاره ای به “تعداد ” پرچم های نصب شده ، نشده بود ولی همان سال  مهدی گلشنی معاون سازمان زیباسازی شهرداری تهران از تصمیم این سازمان برای اهتزار بیش از هزار پرچم در مناطق مختلف پایتخت خبر داد  و این آغاز ماراتونی بود برای “جهاد” نصب پرچم در پایتخت . گرچه شاید هیچ یک از مسئولین و مدیران شهری فکرش را هم نمی کردند که در کمتر از یک دهه، آمار پرچم‌های کوچک و بزرگ تهران سر به آسمان بزند!

از بیرق تا پرچم

پرچم یا بیرق یا درفش در لغت برای نامیدن تکه‌ای پارچه به کار می رود که معمولا دارای نقوش و رنگ یا رنگ‌هایی است که برای تمییز یک ملت یا یک مملکت و یا برای علامت دادن و یا تزیین به کار می‌رود. بشر در طول اعصار و قرون برای نشان دادن میهن پرستی و ابراز شجاعت خود، پرچم کشور خویش را به میادین نبرد می برده است. به همین دلیل، به همان اندازه که طرح، شکل و رنگ در پرچم کشورها متنوع است، کاربرد آن در طول تاریخ نیزمتفاوت بوده است. گاه از آن به عنوان نشانه وحدت استفاده می‌شده و گاه کاربرد تزئیناتی داشته است. گاه در جبهه های جنگ عامل تقویت روحیه رزمندگان بوده و برای برافراشته ماندن آن جانها نثار شده و گاه به عنوان تجلیل، شهدای راه میهن را در آن می‌پیچیده‌اند.

امروزه نیز پرچم ها در جبهه‌های جنگ به کار می رود و همچنین برای جشن ها و مراسم سرور ملی و وقایع بزرگ و کوچک مورد استفاده قرار می گیرد. در تاجگذاری ها، جشن های سالگرد استقلال یا آزادی، مراسم سوگواری برای شخصیت‌های بزرگ ملی و میهنی و در مواقع انتخابات و یا در مراسم ورود ایثارگران در راه سربلندی و افتخار میهن به کشور خویش از پرچم ملی کشورها استفاده می کنند. روی هم رفته پرچم نشانه تشخص، سرفرازی، وحدت و تشخیص خودی از بیگانه است و بر هر تبعه کشوری لازم است که هر کجا در هر شرایطی که باشد به پرچم کشورخویش احترام گذارد و آن را از گزند حوادث محفوظ دارد.

پیشینه استفاده از پرچم در بین قبایل، چه در جنگ و چه در صلح به روزگار باستان بازمی‌گردد. گرچه به طور دقیق مشخص نیست که نخستین بار استفاده از آن توسط چه کسی و در چه زمانی بوده اما واضح است که پرچم، به دلیل اینکه نماد همبستگی لشگر بوده، دشمنان تلاش می کردند تا آن را در میادین جنگ سرنگون کنند. شاید به همین دلیل هم بوده که در بسیاری از جنگ‌ها یکی از منصب‌های مهم، “پرچمداری ” بوده است.

دو نظر درباره تاریخچه پیدایش اولین پرچم‌های پارچه‌ای وجود دارد؛ بعضی معتقدند اولین پرچم‌های پارچه‌ای که در دنیا ساخته شد، توسط چینی‌ها و هندی‌ها بود. معروف است که چینی ها، ۱۱۰۰ سال قبل از میلاد، دارای پرچم پارچه ای بوده‌اند. ولی عده ای دیگر معتقدند اولین پرچمی که از پارچه درست شد اختراع رومیان بود. آنان پارچه ای مربع شکل را بر روی میله ای چسبانیده، آن را از عرض بر فراز نیزه ای قرار می دادند. در اوایل حکومت روم، سربازان رومی، تیرهای چوبی که شکل و ترکیب حیوانات مختلف در بالای آنها نصب شده بود، با خود حمل می کردند. بعد آنها هم شروع به استفاده از پرچم های پارچه ای کردند. در قرون وسطی،پرچم از هر نوعی در اروپا بسیار متداول شد؛ سربازان جنگ‌های صلیبی،در جنگ‌های مذهبی با خود پرچم حمل می کرده‌اند.در جنگ‌ها پرچم برای نشان دادن محل فرماندهان به کار می‌رفت. بعضی از خانواده‌های سلطنتی و اشرافی هم از پرچمی که علامت مخصوص خانوادگیی‌شان را داشت، برای مشخص کردن خود استفاده می کردند.احتمالآ قدیمی‌ترین پرچم ملی، پرچم کشور دانمارک است. این پرچم عبارت از صلیب سفیدی است که روی یک زمینه قرمز نقش بسته است و طبق روایت افسانه‌ای تاریخچه آن به سال ۱۲۱۹ می رسد.

 ضحاک پرچم به دست

نخستین اشاره در تاریخ اساطیر ایران به وجود پرچم، به قیام کاوه آهنگرعلیه ظلم و ستم آژی دهاک(ضحاک) برمی‌گردد. در آن هنگام کاوه برای آن که مردم را علیه ضحاک بشوراند، پیش بند چرمی خود را بر سر چوبی کرد و آن را بالا گرفت تا مردم گرد او جمع شدند. سپس کاخ فرمانروای خونخوار را درهم کوبید و فریدون را بر تخت شاهی نشانید.

فریدون نیز پس از آنکه فرمان داد تا پاره چرم پیش بند کاوه را با دیباهای زرد و سرخ و بنفش آراستند و دُر و گوهر به آن افزودند، آن را درفش شاهی خواند و بدین سان ” درفش کاویان ” پدید آمد. نخستین رنگ‌های پرچم ایران زرد و سرخ و بنفش بود، بدون آنکه نشانه ای ویژه بر روی آن وجود داشته باشد. درفش کاویان صرفاً افسانه نبوده و به استناد تاریخ تا پیش از حمله اعراب به ایران، بویژه در زمان ساسانیان و هخامنشیان پرچم ملی و نظامی ایران را درفش کاویان می گفتند؛ هر چند این درفش کاویانی اساطیری نبوده است.

تولد پرچم ایران 

پرچم ایران از دورهٔ ناصرالدین‌شاه قاجار از سه رنگ شامل رنگ‌های سبز، سفید و سرخ ( با نقش شیر و خورشید در وسط) تشکیل شده است. نشان کنونی در پرچم ایران، نشان جمهوری اسلامی نام دارد که شرح و تفسیر رسمی آن در اصل ۱۸ قانون اساسی آمده‌است. اما به‌طور خلاصه این نشان بیان‌گر واژهٔ «الله» و شعار اسلامی «لا اله الا الله» است که روی رنگ سفید پرچم قرار گرفته‌است. همچنین ۲۲ «الله اکبر» به رنگ سفید و به نشانه پیروزی انقلاب در روز ۲۲ بهمن در حاشیه پایین رنگ سبز و حاشیه بالای رنگ سرخ نوشته شده‌است.

چتر پرچم‌ها بر سر تهران

اما با تمام این تفاصیل به نظر می‌رسد تعداد پرچم ها در تهران آنچنان زیاد شده که دیگر کاربرد اصلی خود را از دست داده است . رضا ، ۳۱ ساله مهندس کامپیوتراست و هر روز از میدانی می گذرد که در آن پرچم بزرگی از پرچم ایران نصب شده است . با این وجود وی چندان این پرچم را به خاطر نمی‌آورد: یادم نیست!‌اینقدر از این پرچم ها در شهر داریم که دیگر به آن توجهی نمی کنم! مکثی می کند و به طنز می گوید:  ای بابا… اینقدر در این تهران بی دروپیکر مشکل داریم که دیگر حال و حوصله ای برای‌مان باقی نمی ماند که بخواهیم به موضوعاتی مثل این فکرکنیم!

راضیه، بانوی میانسال خانه دار محله سعادت آباد اما جور دیگری به مساله نگاه می کند: بله . پرچم نماد هویت و اقتدار و شانیت یک کشوراست. به طور طبیعی وقتی انسان به پرچم کشورش نگاه می کند حس وطن پرستی و غرورش برانگیخته می شود . اما متاسفانه در تهران به قدری تعداد این پرچم ها زیاد شده که نه تنها اثرگذاری‌اش را از دست داده که حتی باعث می شود تا تاثیر منفی روی ذهنیت و افکار مردم داشته باشد.

وی در ادامه سوالی را مطرح می کند که شاید تاکنون کمتر به آن پرداخته شده است: واقعا ما این‌همه پرچم در پایتخت می خواهیم تا هویت‌مان را ثابت کنیم ؟ فکر می کنم سالانه مبلغ زیادی از بودجه شهر صرف این پرچم‌ها و نگهداری آنها می شود . آیا نمی شد به جای این پرچم ها که در حال تبدیل به اهرم های ضد ارزشی هستند، بر ای تقویت حس میهن پرستی مان، به فکر راهکارهای دیگری بودیم!؟

شهر ۸ هزار پرچمی

امروز بعید است که از خیابان و معبری در تهران بگذرید و چشمتان به پرچم یا پرچم هایی نیفتد. پرچم هایی که در ایام مناسبتی رنگ عوض می کنند و پرچم های خوش رنگ “ایران” ، به پرچم هایی مشکی و یا رنگی تبدیل شوند. اما چیزی که درطول این سال‌ها کمتربه آنها توجه شده ، تعداد و هزینه ای است که برای نصب و تعویض این پرچم ها به کار می رود. براساس اعلام سازمان زیباسازی تهران، در پایتخت چیزی بیش از ۸ هزار پایه پرچم ثابت قرار دارد . مسلما ابعاد این پرچم ها متنوع و متفاوت هستند ولی با این وجود به نظر می رسد اکثر قریب به اتفاق این پرچم ها ابعادی معادل ۱در۴ و ۳در۵ متر هستند . با همین استدلال و با توجه به قیمت ” متوسط ” انواع پرچم ها در بازارها و عمده فروشی‌ها ، به رقمی می‌رسیم که در نوع خود قابل تامل است . در محساباتی که انجام داده‌ایم فرض براین بوده که از ۸ هزار پرچم موجود درتهران ، بیش از ۵ هزار پرچم دارای ابعادی معادل ۱در۴ متر و ۳ هزار پرچم نیز درابعاد  ۳در۵ مترهستند و همانطوری که سازمان زیباسازی اعلام کرده در سال چیزی حدود ۱۰ بار به مناسبت‌های مختلف تعویض می شوند. اما اینها تنها پرچم‌های پایتخت نیستند . برمبنای اعلام سازمان زیباسازی در تهران چیزی بیش از ۷۰ پرچم بزرگ و غول آسا وجود دارند که مساحت آنها از ۱۲در۲۴ تا ۴۲در۲۴ متر متغییر هستند . از آنجایی که تنها پرچم ۲۴در ۴۲ متری تهران در اراضی عباس آباد نصب شده است ، به نظر می رسد بتوان ابعاد بقیه پرچم های بزرگ را به طور “متوسط ” ، ۱۲در۲۴ متر لحاظ کرد . اگر فرض کنیم که این  پرچم ها نیز در سال فقط ۳ بار تعویض شوند ، با یک ضرب و تقسیم ساده تمام این آمار و ارقام ، به رقمی نجومی می رسیم که هزینه تمام شده پرچم های تهران درسال است . براین اساس شهرداری تهران ، بابت پرچم های قد و نیم قدی که در تهران کاشته ، چیزی حدود ۱۶ میلیارد تومان خرج روی دست پایتخت نشینان می گذارد . ضمن آنکه باید تاکید کرد که  این عدد تنها هزینه خرید و تعویض خود پرچم های سه رنگ پارچه ای است و هزینه هایی مانند میله های پرچم و هزینه شست و شوی آنها را که در خشکشویی ویژه ای در شهرداری انجام می شود را شامل نمی شود . این درحالی است که اگر ارتفاع متوسط پایه های این پرچم ها را ۹ تا ۱۲ متر بگیریم هزینه خرید و نصب پایه های آنها چیزی حدود ۲۰ میلیارد تومان خواهد شد. به بیانی پرچم های تهران برای شهروندان آن چیزی تقریبا ۴۰ میلیارد تومان آب می خورد که اگر هزینه نگهداری ، تعویض و شست و شوی آنها را نیز به این عدد اضافه کنیم ، به رقمی ۵۰ میلیارد تومانی خواهیم رسید.

همه دستاوردهای ۵۰۰ میلیاردی

شاید رقم ۵۰ میلیاردی هزینه شده برای تهیه و نصب پرچم های پایتخت در مقابل رقم ۵۰هزار میلیاردتومانی بودجه شهرداری تهران رقمی نباشد ولی همین عدد ناچیز! هم می تواند گره گشای بسیاری از دغدغه های کنونی جامعه باشد. به عنوان مثال این بودجه می‌تواند صرف ساخت حداقل ۵۰ مدرسه ۱۰ کلاسه در نقاط محروم کشور شود. ضمن آنکه رقم بودجه اختصاص یافته برای نوسازی “کل ” مدارس کشور، درسال ۹۸ درست معادل همین رقم یعنی ۲۰ میلیاردتومان بوده است! اما این کارآرایی، تنها کاربرد بودجه  ۵۰ میلیارد تومانی نیست.  بسیاری از پروژه های عمرانی نیز می تواند با همین رقم به سرانجام برسد. بخصوص در نقاط محروم و دورافتاده . کمااینکه آزاد راه لامرد-  در فارس در سال گذشته فقط با بودجه ای معادل ۲ میلیارد تومان کلید خورده و آغاز شده است . همچنین شاید بد نباشد که بدانید در بودجه سال ۹۶ ، ۲۰ میلیارد تومان برای صندوق حمایت از قهرمانان و پیشکسوتان ورزش کشوراختصاص پیدا کرده است. این رقم می تواند کارگشای بسیاری از آسیب‌های اجتماعی نیز باشد. به عنوان مثال ، بودجه اختصاص داده شده برای ساماندهی حدود ۳ میلیون زنان سرپرست خانوار در سال ۹۷ نیز معادل همین رقم است. همچنین کل بودجه اختصاص داده شده از سوی شهرداری تهران برای مراسم اربعین سال گذشته که با انتقادهای زیادی هم روبه رو شده بود چیزی حدود ۳۰ میلیارد تومان است.

اشتغال نیز یکی دیگر از موارد کاربردی ۲۰ میلیارد تومان است. براساس آمار موجود ایجاد یک شغل “خانگی ” به چیزی حدود ۲۰ میلیون تومان سرمایه نیاز دارد که این رقم در مورد ایجاد مشاغل “ثابت ” به چیزی حدود ۳۰۰ میلیون تومان می رسد . با این حساب انتظار می‌رود با ۲۰ میلیارد تومان چیزی حدود۲ هزار شغل خانگی و چیزی حدود ۷۰ شغل دایمی و ثابت در کشور ایجاد کرد. این روزها و با سرد شدن شب‌های زمستانی ، پیدا کردن سقفی برای گذراندن شبی گرم ، از آرزوها و دغدغه‌های هر کارتن‌خوابی است . شاید بد نباشد بدانید که هزینه احداث گرمخانه در شهرهای بزرگ ( بدون احتساب هزینه زمین که برای شهرداری‌ها هزینه ای در برندارد ) به طور متوسط چیزی حدود یک میلیاردتومان است . به عبارتی با ۲۰ میلیارد تومان می توان حدود ۲۰ گرمخانه مناسب در تهران و شهرهای بزرگ احداث کرد تا حداقل ، شاید مشکل این قشر از جامعه تهران نشینان  تا حدودی حل شود. همین معادله در مورد سوله‌های ورزشی نیز صادق است به طوری که براساس گزارش‌های شهرداری‌های شهرهای بزرگ ، هزینه احداث یک سوله ورزشی با وسعت حداقل هزارمترمربع به طورمتوسط چیزی حدود ۱ میلیارد تومان است. بدین ترتیب به نظر می رسد با بودجه ۲۰ میلیارد تومانی پرچم‌های تهران بتوان ۲۰ سوله ورزشی برای استفاده نوجوان‌ها و جوانان علاقمند به ورزش در مناطق جنوبی و محروم تهران ایجاد کرد.