بعد از اینکه گزارش های جهانی اعلام کردند که ایران از لحاظ خشکسالی و تنش های آبی رتبه ۱۳ در سطح دنیا را دارد، مدیرعامل شرکت مهندسی آب و فاضلاب نیز گفت: امسال شرایط بارش‌ها در کشور نگران‌کننده است و نسبت به سال گذشته حدود ۴۹ درصد عقب‌تر هستیم که این موضوع سبب شده برخی استان‌ها از جمله تهران، اصفهان، مرکزی، هرمزگان و خراسان رضوی با تنش آبی مواجه شوند.
هاشم امینی رئیس هیئت مدیره و مدیرعامل شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور با بیان اینکه وزارت نیرو برنامه‌ریزی‌های لازم برای تامین آب شرب و بهداشت مردم را انجام داده است، تصریح کرد: «با اجرای پروژه‌های جدید و تزریق اعتبارات مالی، تلاش می‌کنیم تابستان امسال را بدون مشکل سپری کنیم، در این راستا، ۹۳۸۰ میلیارد تومان اعتبار برای گذر از تابستان سال آینده در نظر گرفته شده که بخشی از آن به مبلغ ۷۵۰ میلیارد تومان ابلاغ شده است.»
بهزاد پارسا مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان تهران از کاهش ۴۰ درصدی بارش‌ها نسبت به نرمال و بحران کم‌آبی در استان خبر داد و گفت: فقط ۱۴ درصد از ظرفیت سد کرج آب دارد و این موضوع باعث شده که آب کافی به رودخانه کرج نرسد، در نتیجه کشاورزان پایین‌دست این رودخانه با مشکلات زیادی روبه‌رو شوند.
چنین شرایطی می‌طلبد تا با مدیریت منابع آبی، دوره‌های خشکسالی را پشت سر گذاشت، پروفسور عزت‌الله رئیسی اردکانی به عنوان یکی از چهره‌های اثرگذار آب در ایران و عضو هیات علمی دانشگاه شیراز، در این زمینه می گوید: در یک دوره ۵۰۰ ساله احتمال اینکه دوره‌های خشکسالی و تر سالی طولانی‌تر باشد، وجود دارد که بر اساس آمار موجود می‌توان آن را محاسبه کرد که چون پیشگویی است و عدم قطعیت نیز در آن وجود دارد، بنابراین وقوع سالهای خشکسالی و تر سالی یک پدیده طبیعی است. اینکه خشکسالی به عنوان یک بحران در جامعه ما شناخته شده، به دلیل مدیریت نامناسب آب در ۶۰ سال گذشته و بهره‌برداری نامناسب ما از منابع آب است.
وی تاکید کرد: ما به جای آنکه ضعف در مدیریت منابع آبی در ۵۰ سال گذشته را جبران کنیم و جلوی اضافه برداشت آب گرفته شود، هارپ و تغییر اقلیم و ابردزدی را مطرح می‌کنیم. تغییر اقلیم ممکن است در خشکسالی اثر داشته باشد، ولی میزان اضافه برداشت ما از منابع آب بقدری زیاد است که قابل مقایسه با کاهش بارندگی توسط تغییر اقلیم نیست.
رئیسی با بیان اینکه ما در گذشته چاه نداشتیم، بلکه منابع آبی ما از چشمه‌ها، قنات‌ها و رودخانه‌ها تامین می‌شده است، گفت: ما با احداث چاه، حجم عظیمی از آب را که در زیر زمین از هزاران سال قبل ذخیره می‌شد، به سطح آوردیم و اکنون حجم آبی که برداشت می‌کنیم، خیلی بیشتر از آب بارندگی است که داریم. با چنین شرایطی حتی اگر تغییر اقلیم هم داشته باشیم، اثرات آن قابل مقایسه با میزان اضافه برداشت ما از آب‌های زیر زمینی نیست.
توصیه رهبری
موضوع به حدی جدی است که حتی رهبر معظم انقلاب اسلامی آبان ماه سال ۱۴۰۲ سیاست‌های کلی توسعه دریا محور را برای اقدام به روسای قوای سه گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ کردند. سیاست هایی که ١٩ اردیبهشت از سوی دولت به دستگاه های ذیربط ابلاغ شد و مهمترین هدف آن علاوه براستفاده از ظرفیت دریایی کشور برای رونق اقتصادی، انتقال صنایع بزرگ آب بر، به حاشیه دریاهاست تا وضعیت تنش زای آبی کنونی بهبود پیدا کند.
اما ایران تنها کشوری نیست که با تنش های آبی دست به گریبان است. در تحلیلی از سوی مؤسسه منابع جهانی(WRI)، یک سازمان غیرانتفاعی که منابع طبیعی سیاره زمین را بررسی می‌کند، فهرست کشورهایی که شدیدترین وضعیت کم‌آبی را دارند، ترسیم شده است.
این کشورها شامل «قطر»، «رژیم اشغالگر قدس»، «لبنان»، «ایران»، «اردن»، «لبنان»، «کویت»، «عربستان سعودی»، «اریتره»، «امارات متحده عربی»، «بحرین»، «هند»، «پاکستان»، «ترکمنستان» و «عمان» می‌شود. ایران رتبه ۱۳ را در بین کشورهای جهان از منظر تنش آبی دارد.
این تحلیل که گزارشی درباره خشکسالی و کمبود منابع آبی در جهان است، مدعی شده که تا سال ۲۰۴۰ بحران آبی دامن‌گیر کشورهای پرشماری خواهد شد.
پیش‌بینی‌های این مؤسسه نشان می‌دهد تا سال ۲۰۴۰ میلادی (۱۴۱۸ شمسی) بیش از ۴۰ کشور جهان در سطح بالایی دچار تنش آبی خواهند بود. کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا مناطقی هستند که بیشترین تنش آبی را دارند. علت این موضوع شهرنشینی سریع، رشد جمعیت برنامه‌ریزی نشده، تغییرات آب و هوایی و سیاست اعلام شده است.
رشد فزاینده جمعیت و افزایش مصرف آب، قطع بی‌رویه درختان جنگل‌ها و تغییر اکوسیستم طبیعت، رشد شهرها و افزایش صنایع آلوده کننده آب، شیوه‌های نامناسب و غیراصولی کشاورزی، احداث سدهای مخزنی و ایجاد دریاچه‌های مصنوعی همگی از عوامل نابودی چرخه منظم آب در سطح جهان هستند که نوعی تهدید جدی برای جامعه بشریت محسوب می‌شوند.
این منطقه یکی از پراسترس‌ترین مناطق جهان از نظر منابع آبی است و ۱۲ کشور از ۱۷ کشور دارای کمبود شدید آب در این منطقه قرار دارند. کشورهایی مانند ایران، عراق، اردن و عربستان سعودی با چالش‌های قابل توجهی روبرو هستند که ثبات اجتماعی-اقتصادی و سلامت محیط زیست آنها را تهدید می‌کند.
در این میان، تغییرات اقلیمی بحران را تشدید می‌کند و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که بارش سالانه در خاورمیانه تا سال ۲۰۵۰ حدود ۲۵ درصد کاهش خواهد یافت. افزایش دما احتمالاً نرخ تبخیر را تشدید کرده، پوشش برف در مناطق کوهستانی را کاهش داده و فراوانی خشکسالی را افزایش می‌دهد. مؤسسه منابع جهانی (WRI) پیش‌بینی می‌کند که تا سال ۲۰۵۰، بیش از ۹۰ درصد جمعیت خاورمیانه ممکن است با تنش شدید آبی مواجه شوند که امنیت غذایی، بهداشت عمومی و بهره‌وری اقتصادی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
آنچه همسایگان کرده اند
کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) این منطقه به‌طور طبیعی خشک و کم‌آب است و تقریباً تمامی کشورهای آن با سطوح بالای تنش آبی مواجه هستند. کشورهایی مانند قطر، رژیم صهیونیستی، لبنان، اردن، لیبی، کویت، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و بحرین در دسته کشورهایی با تنش آبی بسیار بالا قرار دارند.
هند و پاکستان: این کشورها نیز با برداشت بیش از حد منابع آبی تجدیدپذیر خود، در دسته کشورهای با تنش آبی بسیار بالا قرار دارند.
ترکیه: پیش‌بینی می‌شود که تغییرات اقلیمی باعث کاهش منابع آبی در حوضه‌های رودخانه‌ای جنوبی این کشور شود و تا دهه ۲۰۷۰ ترکیه با کمبود آب مواجه گردد.
عراق و سوریه: این کشورها با خشکسالی‌های شدید و کاهش بارندگی مواجه بوده و میلیون‌ها نفر در این مناطق دسترسی خود را به آب، غذا و برق از دست داده‌اند.
از لزوم تغییرتفکر مدیران تا اصلاح الگوی مصرف
احمد خاتون آبادی، پژوهشگرحوزه «آب» و توسعه پایدار نیز با تایید وضعیت بحرانی آب در ایران می گوید: براساس شاخص های بنیاد کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل، هرزمان میزان برداشت آب یک کشور بیشتر از ۴٠ درصد کل منابع آب تجدیدپذیر آن باشد این کشور با بحران شدید و اگر این مقدار درحد فاصل ٢٠-۴٠ درصد، بحران در وضعیت متوسط در نظر گرفته می شود. همچنین چنانچه این شاخص بین ١٠-٢٠ درصد باشد بحران درحد متعادل و کمتر از ١٠ درصد بدون بحران تلقی می شود. اما در ایران هم اکنون با توجه به اینکه حدود ٧٠ درصد کل آب تجدیدپذیر کشور، مورداستفاده قرارمی گیرد؛ از لحاظ این تقسیم بندی، ایران در وضعیت تنش شدید آبی قراردارد.
او همچنین در تایید اینکه ما دروضعیت تنش زای آبی قرار داریم می گوید: علاوه بر این، ما شاخصه دیگری به نام شاخص فالکن مارک داریم که براساس مقدار سرانه منابع آب تجدیدپذیر در کشور ها تعریف شده و میزان سرانه آب ١٧٠٠ مترمکعب در سال را به عنوان شاخص کمبود معرفی کرده است. بر همین مبنا، با توجه با این که درحال حاضر سرانه آب تجدیدپذیر ایران حدود ١٣٠٠ مترمکعب است می توان نتیجه گرفت که کشورمان در وضعیت تنش آبی قراردارد.
او همچنین به روند نزولی میزان آب تجدیدپذیر در ایران اشاره کرده و می گوید: در مورد تنش زا بودن شرایط آبی کشور همان بس که مقدار حجم آب تجدیدپذیر از ١٣٠ میلیارد مترمکعب در دهه ٧٠ به حدود ١٠٣ میلیارد مترمکعب در سالهای اخیر رسیده است. درچنین شرایطی اما، بارگذاری های جمعیتی و ساخت و ساز، خودش عامل مهمی برای تشدید این وضعیت می باشد. همچنین با توجه به اینکه چیزی حدود ٧٠ تا ٨٠ درصد آب در کشورما در بخش کشاورزی مصرف می شود باید به فکر اصلاح الگوی محصولات کشت شده نیز باشیم و جلوی چنین محصولاتی گرفته و برای معیشت کشاورزان جایگزین هایی تعریف شود.
خاتون آبادی با ذکر مثالی در این زمینه می گوید: مثلاً یک کیلو هندوانه به چیزی حدود ١۵٠ لیتر آب نیاز دارد. حالا شما حساب کنید با احتساب کود و خاک و نیروی انسانی چقدر از منابع ما صرف پرورش یک هندوانه می شود.درچنین شرایطی این میوه در تابستان کیلویی ۵ تا ٧ هزار تومان به فروش می رسد یا صادر می شود! برای همین تاکنون بارها در مورد اصلاح الگوی کشت در کشور هشدار داده شده است ولی دریغ از اجرایی شدن آن. این درحالی است که بسیاری از میوه ها و حتی برنج و… آب نهان و مجازی بسیاری در دل خود دارند و مثل این می ماند که ما در حال صدور آب یا هدر دادن آن هستیم.
راهکارهای کلی
با تمام این تفاصیل هنوز یک سئوال باقی است. اینکه راهکار برون رفت از چنین شرایط و «تنش زایی» در حوزه آب چیست؟ سئوالی که خاتون آبادی در پاسخ به آن راهکارهایی مانند اصلاح الگوی مصرف کشت محصولات آبخوان و حرکت به سمت کشت محصولات گلخانه ای، توجه به کنترل جمعیت پذیری در بخش های مختلف کشور که می تواند نقش مهمی در مصرف آب داشته باشد، اختصاص حق آبه مناسب به شهرها و دریاچه ها و البته اصلاح الگوی مصرف شهروندان و از همه مهمتر، اصلاح تفکر مدیران مرتبط در این عرصه را از جمله مهمترین آنها می داند.
