حمید رضا خالدی – در ماه‌های اخیر وضعیت فرونشست دشت آبخوران اصفهان به حدی بحرانی شده است که حتی هشدارهای مجامع بین المللی را نیز به همراه داشته است . وضعیت خطرناک این دشت در حالی است که بیش از ۴۸۰ دشت ایران، به دلیل برداشت آبهای غیرمجاز از زمین و کشاورزی غیر اصولی، در وضعیت بحرانی قرار گرفته‌اند. فرونشست زمین در اصفهان که باعث وجود ترک‌ها و شکاف‌های عمیق در ساختمان‌ها و آثار تاریخی این کلانشهر از جمله سی و سه پل و پل خواجو شده است چنان وسعتی به خود گرفته که به اعتقاد برخی کارشناسان در صورت تدوام این رویه باعث خالی از سکنه شدن شهر خواهد شد.
بمبی به نام فرونشست زمین
در این شرایط رضا اسلامی، مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی استان اصفهان نیز معتقد است که حتی اگر بمب اتم هم در اصفهان بر خورد می‌کرد خطرش خیلی کمتر از مرگ آبخوان‌های اصفهان بود. وقتی مرگ آبخوان اتفاق می‌افتد، شبیه انسان بیماری است که زندگی‌اش نباتی است و در ادامه می‌افزاید: «مساله فرونشست در اصفهان موضوعی جدید نیست و ۱۰ سالی است با آن درگیریم. از سال ۷۹ با قطع شدن جریان اصلی زاینده رود تغذیه آبخوان‌های اصفهان با مشکلی جدی روبه‌رو است، علاوه براین با برداشت غیراصولی از آبخوان‌های اصفهان اضافه شد. اگر چاره‌ای اندیشیده نشود به طور خوشبینانه در سال ۱۴۱۵ و به طور بدبینانه تا سال ۱۴۰۹ دیگر آبی در آبخوان‌ها باقی نمی‌ماند.»
در همین زمینه بهرام نادی دکتری عمران و ژئوتکنیک و عضو کارگروه تخصصی فرونشست استان اصفهان اظهار کرد: نرخ فرونشست مانند نرخ تورم است؛ زمانی گفته می‌شود نرخ تورم ۵۰ درصد است و زمانی ۴۰ درصد، اما این اعداد بیانگر کنترل تورم نیست، از این رو هنگامی که گفته می‌شود نرخ نشست زمین در اصفهان ۱۸.۵ سانتیمتر یا ۱۱ سانتیمتر است هر دو فاجعه‌بار است مگر اینکه بخواهیم این ذهنیت را ایجاد کنیم که فرونشست کنترل شده؛ در حالی که نشست زمین حتی یک سانتیمتر در سال به معنای از بین رفتن آبخوان است و تفسیر این شرایط که نرخ کاهش پیدا کرده، اشتباه است.
نادی با بیان اینکه فرونشست زمین ناشی از افت آب زیرزمینی است، افزود: ممکن است آب در لایه‌ای از زمین فرورفته باشد که آن لایه مقاوم‌تر است و با کاهش و پایین رفتن آب، خیلی تغییر شکل در زمین نشان نمی‌دهد.
وی اضافه کرد: می‌دانیم که جمعیت اصفهان در سال‌های اخیر افزایش یافته و توسعه صنعت و ساخت و ساز مسکن نه تنها کاهش نداشته که شاهد شهرک‌سازی‌های بیشتر در قالب طرح‌هایی مانند مسکن مهر و طرح نهضت ملی مسکن هستیم و بنابراین مصرف آب افزایش یافته است.
این استاد دانشگاه و عضو کارگروه تخصصی فرونشست زمین استان اصفهان افزود: در سال‌های اخیر نیز عنوان شده که نزولات جوی در به سبب گرمایش هوا کاهش یافته است و منبع آب اصفهان که برای شرب صنعت و کشاورزی آن استفاده می‌شود یا از آب سطحی یعنی زاینده رود است یا آبهای زیرزمینی. به بیان دیگر وقتی آب سطحی کم شده افزایش مصارف از آب زیرزمینی تأمین می‌شود. در این شرایط آیا زمانیکه برداشت آب زیرزمینی را افزایش دادیم فرونشست ممکن است کاهش یابد؟
نادی خاطرنشان کرد: در حالتی ممکن است این اتفاق رخ دهد که این پدیده به انتها یعنی مرگ آبخوان می‌رسد یا اینکه آب در لایه‌هایی فرورفته که تغییر شکل زمین کمتر است اما اینکه گفته شود فرونشست کم و کنترل شده، به هیچ وجه اینگونه نیست چون هیچ گونه اقدامی نشده و نمی‌توانیم کنترل کنیم زیرا وقتی مصارف و بارگذاری افزایش یافته و آب سطحی کم باید کسری را از منابع آب زیرزمینی تأمین کرد.
عضو کارگروه تخصصی فرونشست استان اصفهان افزود: اگر در منطقه‌ای از دشت اصفهان- برخوار نرخ نشست زمین سال گذشته ۱۸.۵ سانتیمتر بوده امسال به ۲۰ تا ۲۲ سانتیمتر در مناطقی مانند شمال خوراسگان رسیده است و بیشترین نرخ مربوط به این نقطه یعنی شمال خوراسگان است.
یک کیلومتر تا خطر
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان گفت: بررسی‌های کارشناسان نشان می‌دهد که فرونشست به فاصله یک کیلومتری بناهای تاریخی رسیده است.
حالا و در آخرین اظهارنظر در این زمینه علیرضا ایزدی مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان گفت: بر اساس پایش‌ها فرونشست هنوز به بناهای تاریخی اصفهان نرسیده، اما تضمینی برای در امن ماندن این بناها از این خطر زودهنگام وجود ندارد.
وی با اشاره به اینکه فرونشست، ناشی از خشکسالی، خشک شدن زاینده رود و برداشت بی رویه آبهای زیرزمینی است گفت: فرونشست، امروز از دغدغه‌های اصلی در مدیریت شهری، میراث فرهنگی و … است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان افزود: با این حال بر اساس پایش‌ها، تاکنون فرونشست به بناهای تاریخی اصفهان آسیبی وارد نکرده است . حتی ترک‌هایی که در مسجد جامع دیده می‌شود، به دلیل اشتباه در حوزه کف‌سازی آن ایجاد شده است.
ایزدی گفت: البته این بدان معنا نیست که بناهای تاریخی در خطر نیستند. چون در نواحی شمالی اصفهان شواهدی از فرونشست وجود دارد و با توجه به فاصله کم آن با آثار تاریخی اصفهان، هیچ تضمینی وجود ندارد که فرونشست به بناهای تاریخی نرسد.
به گفته او قراراست طی یکی دو ماه آینده تعدادی دستگاه جی‌پی‌اس در بناهای تاریخی نصب شود تا وضع آنها شبانه‌روزی رصد شود.
مدیرکل میراث فرهنگی، گرشگری و صنایع دستی استان اصفهان با بیان اینکه ترک‌های موجود در برخی از بناهای تاریخی با توجه به بافت خشتی و آجری آنها جزو ترک‌های طبیعی هستند گفت: بررسی‌ها نشان می‌دهد که ترک‌های مسجدسید و مسجد جامع به دلیل فرونشست نیست. درمورد سازه مسجد امام هم نگرانی‌هایی وجود داشت که پس از پایش مشخص شد فعلاً از نظر فرونشست مشکلی آن را تهدید نمی‌کند.
ایزدی افزود: درمورد پدیده‌های نگران‌کننده در کف رودخانه زاینده‌رود برای پل‌های تاریخی به ویژه سی‌وسه‌پل و پل خواجو هم امیدواریم با بررسی‌های بیشتر و تزریق اعتبارات، بتوانیم برای استحکام‌بخشی آنها اقدامات موثری داشته باشیم.
فقط ۸ سال
محمد درویش، فعال محیط زیست در گفت و گو با خبرنگار «روزان» ضمن تشریح آخرین وضعیت فرونشست در اصفهان گفت: واقعیت این است که وضعیت فرونشست در اصفهان خطرناک‌تر و حادتر از چیزی است که تصورش را می کنیم. هم اینک آبهای زیرزمینی دشت برخوار که شهر اصفهان روی آن بنا شده است به کمتر از ۳ میلیارد مترمکعب رسیده است. این بدان معناست که حتی اگر همین امروز تزریق و برداشت آب از این دشت متوقف شود، باز هم ۵/۲ برابر آب رودخانه‌ای به بزرگی زاینده رود، کم داریم.
این پژوهشگر و عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع ایران تصریح کرد: براساس مطالعات زمین‌شناسی که ۲ سال قبل انجام شده است، بزرگ‌ترین فروچاله ایجاد شده در اصفهان عمقی معادل ۲۵ سانتیمتر دارد که در نوع خود هم خطرناک است و هم بی‌سابقه . به لحاظ ژئوپولیتیکی فرونشست از شمال وجنوب اصفهان به سمت مرکز شهر در حال پیشروی است.
این عضو کارگروه سلامت اجتماعی یونسکو در ادامه تاکید کرد: همچنین براساس پیش بینی‌های صورت گرفته در صورت ادامه این رویه اصفهان تا سال ۱۴۰۹ همه حجم آب خود را از دست خواهد داد و شاهد مهاجرت ناشی از افت آبهای زیرزمینی و کمبود منابع آبی مردم این شهر خواهیم بود.
اما برای خروج از این بحران چه بایدکرد؟ سوالی که درویش در پاسخ به آن گفت: اولا باید هر گونه بارگذاری جدید ساختمانی در سطح شهر متوقف شود. صنعت و کشاورزی در این شهر متوقف شود یا حداقل کشت های پرآب مانند کشت پیاز و… متوقف شود.از سویی باید جلوی فعالیت چاه‌های غرمجاز گرفته شده و روی چاه های مجازکنتور نصب شود. در عوض باید به سمت ایجاد مشاغل و صنایع و معیشت‌های مکملی رفت که کشاورزان داوطلبانه به سمت فعالیت در نیروگاه های خورشیدی یا بادی تغییر مسیر دهند . همچنین اقتصاد این شهر می‌تواند از اقتصاد آب محور به اقتصادی مبتنی بر ایجاد شهرک سلامت، گردشگری و دیجیتال تغییر جهت دهد. تنها در این صورت است که می‌توان به ادامه حیاط اصفهان امیدوار بود وگرنه باید منتظر مرگ این شهر تاریخی تا سال ۱۴۰۹ باشیم.
درچنین شرایطی به نظر می‌رسد که شاید اصفهان در آستانه حذف شدن از روی نقشه تاریخی جهان باشد. شهری که نصف جهان می‌نامندش و حالا، فقط ۸ سال تا نابودی کامل فاصله دارد؛ فقط تا سال ۱۴۰۹٫ وضعیتی که اگر فکری برای آن نشود، می‌توان گفت که سال ۱۴۰۹، سال مرگ اصفهان خواهد بود.
