روزان: تایج آزمون‌های تیمز سال ۲۰۲۳ درحالی اعلام شد که در پایه چهارم ابتدایی ۵۸ کشور و در پایه هشتم ۴۴ کشور شرکت کردند اما در این میان دانش‌آموزان ایرانی در دروس «ریاضی» و «علوم» نه تنها عملکرد مطلوبی نداشتند بلکه عملکرد پایه چهارمی‌ها در درس علوم «ضعیف» و در ریاضی «نامطلوب» بود. همچنین عملکرد هشتمی‌ها هم در دروس یاد شده هم چنگی به دل نمی‌زند.
برای اندازه‌گیری پیشرفت تحصیلی «ریاضی» سه حیطه محتوایی اعداد، اندازه‌گیری و هندسه و داده‌ها در پایه چهارم و چهار حیطه محتوایی اعداد، جبر، هندسه و داده‌ها و احتمال در پایه هشتم در نظر گرفته شدند. در پیشرفت تحصیلی «علوم» نیز حیطه‌های محتوایی علوم زیستی، علوم فیزیکی و علوم زمین برای پایه چهارم و زیست شناسی، شیمی، فیزیک و علوم زمین برای پایه هشتم مورد توجه بودند. هر دو موضوع ریاضی و علوم با استفاده از حیطه‌های سه گانه شناختی شامل دانستن، به کار بردن و استدلال کردن اندازه‌گیری شدند.
۶۵ کشور از ۵ قاره جهان در مطالعه تیمز ۲۰۲۳ شرکت کردند. در این فهرست برخی از نظام‌های آموزشی به صورت مناطق درون کشورها هستند که از قبل به طور جداگانه در مطالعه تیمز شرکت داشته‌اند. به علاوه ۶ ایالت نیز به طور جداگانه در مطالعه مشارکت کردند. هر کشور می‌تواند در مطالعه پایه چهارم، پایه هشتم یا هر دو پایه شرکت کند.
مطالعه تیمز بر اساس سنجش نمونه معرفی از دانش‌آموزان پایه چهارم و هشتم هر یک از کشورهای شرکت کننده استوار شده است. با توجه به سیاست‌ها و سن ورود به مدرسه، چهار سال یا هشت سال آموزش رسمی معادل پایه چهارم و هشتم مورد سنجش قرار می‌گیرد. با این حساب به طور کلی سن دانش آموزان در پایه چهارم معادل ۱۰ سال و در پایه هشتم ۱۴ سال است.
در ایران میانگین سنی دانش‌آموزان پایه چهارم در هنگام اجرای مطالعه تیمز ۲/۱۰ و برای دانش آموزان پایه هشتم ۱۴/۱ سال است. در ایران ۶۱۳۸ دانش آموز پایه چهارم از ۲۲۴ مدرسه و ۶۲۲۶ دانش آموز پایه هشتم از ۲۲۴ مدرسه در مطالعه تیمز ۲۰۲۳ شرکت داشتند. نمونه تصادفی انتخاب شده، اطلاعاتی درباره وضعیت دانش آموزان ایران در پایه‌های چهارم و هشتم در اختیار می‌گذارد ولی قابلیت تحلیل در واحدهای جزئی‌تر همچون استان و منطقه را ندارد.
در این مطالعه مجموعه‌ای از سئوالات علوم و ریاضی برای اندازه‌گیری استفاده شدند. به همراه این سئوالات پرسشنامه‌های دانش آموز، والدین، معلم و مدیر به هر یک از نمونه‌های انتخاب شده ارائه و اطلاعات آنان گردآوری شد.
میانگین نمرات ایرانی‌ها نسبت به برخی از کشورها
نتایج عملکرد ریاضی پایه چهارم نشان می‌دهد که عملکرد شش کشور سنگاپور، چین تایپه، جمهوری کره، هنگ کنگ، ژاپن و ماکائو از سایر کشورها به طور متمایزی بالاتر است. پس از این کشورها عموماً کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی هستند. از مجموع ۵۸ کشور شرکت کننده در پایه چهارم مطالعه تیمز ۲۰۲۳ ، میانگین نمره مقیاسی ۳۴ کشور بالاتر از نقطه وسط مقیاس (۵۰۰) بود. در این جمع، حضور ترکیه با میانگین ۵۵۳ و قرارگیری در جایگاه هشتم کشورهای شرکت کننده در درس ریاضی قابل توجه است.
علاوه بر این نزدیک شدن میانگین عملکرد ریاضی امارات متحده عربی(با میانگین) به نقطه وسط مقیاس تیمز ۲۰۳۳ نیز شایان توجه است. میانگین عملکرد ریاضی پایه چهارم ایران برابر با ۴۳۰ بود که در مقایسه با نقطه وسط مقیاس (۰/۸ انحراف استاندارد پایین‌تر از نقطه وسط مقیاس) و نتایج سایر کشورهای شرکت کننده در مطالعه پایین ارزیابی میشود، به طوری که میانگین ایران تنها از چهار کشور برزیل، مراکش، کویت و آفریقای جنوبی به طور معناداری بالاتر بوده و با چهار کشور ازبکستان، اردن، عمان و عربستان سعودی از لحاظ آماری تفاوت معناداری ندارد و مشابه فرض میشود.
علاوه بر کشورهای شرکت کننده در مطالعه، دو استان کانادا (کبک و اونتاریو) و سه شیخ نشین کشور امارات متحده عربی( دوبی، شارجه و ابوظبی) هم در مطالعه شرکت داشتند که عملکرد همگی آنها از میانگین عملکرد ریاضی ایران بالاتر بود.
عملکرد ضعیف در درس «علوم»
در درس «علوم» نیز عملکرد کشورها مورد مقایسه قرار گرفت. در این درس با اختلاف دانش‌آموزان سنگاپوری بهترین عملکرد را از خود نشان دادند. پس از آنان عملکرد دانش‌آموزان جمهوری کره، چین تایپه و ترکیه قرار گرفته است. حضور ترکیه در بخش بالایی جدول با جایگاه چهارم کشورهای شرکت کننده از نکات جالب توجه مقایسه عملکرد علوم بود.
در موضوع علوم ۳۲ کشور از ۵۸ کشور شرکت کننده میانگین بالاتری نسبت به نقطه وسط مقیاس مطالعه کسب کرده بودند. نظیر درس ریاضی، میانگین عملکرد علوم امارات متحده عربی با میانگین (۴۹۵) اندکی از نقطه وسط مقیاس پایین تر بود. در درس علوم نیز عملکرد دانش آموزان پایه چهارم ایران با میانگین ۴۳۲ از نقطه وسط مقیاس نمره (۵۰۰) پایین‌تر است. هر چند ضعف عملکرد ایران در مقایسه با کشورهای دیگر همچنان در درس علوم نیز مشاهده میشود ولی در مقایسه با درس ریاضی اندکی وضعیت بهتری دیده میشود. در درس علوم عملکرد دانش‌آموزان پایه چهارم از ۵ کشور ازبکستان، کوزوو، مراکش، کویت و آفریقای جنوبی بهتر بوده و مشابه با عملکرد کشورهای مقدونیه شمالی، عمان، عربستان سعودی، برزیل، آذربایجان و اردن است. علاوه بر این عملکرد همه ایالت‌های شرکت کننده نیز بالاتر از میانگین ایران است.
وضعیت نامطلوب عملکرد در درس «ریاضی»
در بخش ریاضی مشخص شد که چهار کشور سنگاپور، چین تایپه، جمهوری کره و ژاپن بالاترین عملکرد ریاضی را نشان دادند. در این درس از مجموع ۴۴ کشور شرکت کننده در پایه هشتم ۱۷ کشور میانگین بالاتر از ۵۰۰ را کسب کردند.
وضعیت عملکرد ریاضی ایران مشابه عملکرد ریاضی پایه چهارم است و از لحاظ فاصله قابل توجه با نقطه وسط مقیاس، قرار گرفتن در بخش پایین جدول و همچنین تعداد معدود کشورهای پایین‌تر از ایران، نامناسب ارزیابی میشود. بر این اساس، عملکرد ریاضی کشورهای عمان، کویت، عربستان سعودی، آفریقای جنوبی، اردن، فلسطین، برزیل، مراکش و ساحل عاج پایین‌تر از ایران و عملکرد ریاضی کشورهای بحرین، ازبکستان، شیلی، عمان و مالزی مشابه ایران است.
سایر کشورهای شرکت کننده به طور معناداری عملکرد بهتری در مقایسه با ایران داشتند. علاوه بر این سه شیخ نشین امارات متحده عربی (دوبی، شارجه و ابوظبی) هم عملکرد ریاضی بهتری در مقایسه با ایران داشتند.
دردرس «علوم» هم، تجدید شدیم! چنگی به دل نمی‌زند
در موضوع علوم در پایه هشتم، سنگاپور بالاترین عملکرد را از خود نشان داد. فاصله عملکردی این کشور با کشورهای بعد از خود بسیار چشمگیر (۳۴ نمره با کشور بعدی) است. پس از این کشور اگرچه چین تایپه و ژاپن فاصله زیادی با سنگاپور داشتند ولی خود این کشورها هم با کشور بعد از خود (جمهوری کره) حداقل ۳۲ نمره تفاوت داشتند.
در علوم نیز ۲۰ کشور میانگین بالاتری نسبت به نقطه وسط مقیاس کسب کرده بودند. در این موضوع نیز عملکرد ایران با میانگین ۴۱۹ ضعیف ارزیابی میشود به طوری که تنها از ۵ کشور ازبکستان، فلسطین، آفریقای جنوبی، مراکش و ساحل عاج به طور معناداری بهتر و با عملکرد کشورهای مالزی، برزیل، کویت، عربستان ،سعودی، اردن و آذربایجان تفاوت معناداری ندارد.
به طور کلی عملکرد ریاضی و علوم دانش آموزان پایه های چهارم و هشتم با توجه به مقدار مطلق میانگین حاصله، تفاوت قابل ملاحظه‌ای نسبت به نقطه وسط مقیاس دارد و همچنین در مقایسه با سایر کشورها به خصوص کشورهای منطقه نیز ضعیف ارزیابی میشود.
ایران خواستار بهبود توسعه آموزش و پرورش
درباره علت افت ایران، مسعود کبیری مدیر مرکز ملی مطالعات تیمز و پرلز وزارت آموزش و پرورش ، با بیان اینکه پژوهشگاه در جایگاه سیاستگذاری نیست و فقط می‌تواند پیشنهاداتی برای بهبود به وزارت آموزش و پرورش ارائه دهد و در عین حال ممکن است خود آموزش و پرورش نیز سیاست‌ها و برنامه‌های خاص خود را داشته باشد افزود: از جمله این پیشنهادات افزایش زمان آموزش و توجه به برقراری عدالت آموزشی از نوع کیفیت آموزشی نه دسترسی آموزشی است.
مدیر مرکز ملی مطالعات تیمز و پرلز درباره نحوه انتخاب نمونه‌ها در این آزمون ادامه داد: نمونه‌ها کاملاً رندمی و تصادفی از بین مدارس ایران از جمله دولتی، غیردولتی، سمپاد، برخوردار و غیربرخوردار و … انتخاب میشود.
کبیری درباره جایگاه قرارگیری ایران در بین کشورها گفت: برخلاف آنچه که بیشتر رسانه‌ها یا عموم مردم به آن توجه دارند چیزی به اسم جایگاه و رتبه وجود ندارد مثلاً در مطالعه اخیر بیش از ۵۵ کشور شرکت کردند درحالی که بیش از ۲۰۰ کشور در دنیا وجود دارد. یک چهارم کشورهای توسعه‌یافته شرکت کرده‌اند بنابراین بر اساس کشورهای مشتاق به بهبود توسعه آموزش و پرورش و کسانی که کار عملی انجام می‌دهند ایران در جمع آنها قرار گرفته است. نکته مثبت آن است که به بهبود کیفیت واکنش نشان داده‌ایم منتها وضعیت کیفیت به گونه‌ای نیست که باید باشد.
وی با بیان اینکه رشد کشورهای منطقه قابل توجه است ولی ایران خیلی رشد جالبی نداشته است درباره راهکارهای اندیشیده شده افزود: باید توافقی نه از سوی آموزش و پرورش، بلکه از سوی دولت انجام شود زیرا بعضی از بخش‌ها فراتر از مسئولیت آموزش و پرورش است.
ازمنظرجامعه‌شناسی
افت رتبه ایران در یادگیری ریاضی و خواندن و نوشتن در آزمون‌های بین‌المللی مانند تیمز (TIMSS) و پرلز (PIRLS) به ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، و اقتصادی بستگی دارد. در ادامه، مهم‌ترین دلایل جامعه‌شناختی این افت بررسی می‌شوند:
۱. تحولات فرهنگی و کاهش ارزش‌گذاری به مطالعه
رقابت محتوای دیجیتال با آموزش سنتی:
افزایش استفاده از فضای مجازی و رسانه‌های سرگرمی‌محور باعث کاهش زمان و تمرکز کودکان و نوجوانان بر آموزش مفید شده است.
کاهش فرهنگ مطالعه در جامعه:
در دهه‌های اخیر، کتاب‌خوانی و مطالعه آزاد در میان کودکان، نوجوانان و حتی بزرگسالان کاهش یافته است. این مسئله بر مهارت‌های خواندن و درک مطلب تأثیر منفی گذاشته است.
۲. نابرابری اجتماعی و آموزشی
شکاف طبقاتی و نابرابری در دسترسی به امکانات آموزشی:
توزیع ناعادلانه منابع آموزشی، معلمان متخصص کلاس‌های تقویتی خارج از مدرسه و زیرساخت‌ها بین مناطق مختلف (شهری و روستایی یا مناطق مرفه و محروم) منجر به افت کیفیت آموزش برای بخش بزرگی از جامعه شده است. این نابرابری به ضعف در یادگیری علوم پایه مانند ریاضی و خواندن‌ونوشـتن منجر میشود.
تمرکز امکانات در مراکز خاص:
مدارس خاص در کلان‌شهرها بیشتر از مدارس دولتی امکانات دارند، که این موضوع باعث میشود اکثریت دانش‌آموزان به آموزش باکیفیت دسترسی نداشته باشند.
۳. فرهنگ و نگرش عمومی به آموزش
توجه افراطی به مدرک‌گرایی به‌جای مهارت‌گرایی:
جامعه ایران به‌جای تأکید بر یادگیری واقعی و مهارت‌آموزی، بیشتر بر دریافت مدرک و نمره تمرکز دارشته است و این نگرش سبب شده دانش‌آموزان و حتی معلمان به عمق مفاهیم آموزشی توجه کمتری داشته باشند.
کاهش انگیزه برای یادگیری:
وضعیت اقتصادی و اجتماعی نامناسب می‌تواند انگیزه دانش‌آموزان برای یادگیری را کاهش دهد، چرا که آنها آینده‌ای روشن برای خود نمی‌بینند.
۴. نقش خانواده و تغییرات سبک زندگی
ضعف در نقش حمایتی خانواده‌ها:
تغییرات سبک زندگی و مشغله‌های اقتصادی والدین باعث شده زمان و توجه کافی برای حمایت از آموزش فرزندان اختصاص داده نشود. همچنین، بسیاری از خانواده‌ها ابزارهای آموزشی مناسب مانند کتاب و منابع آنلاین در اختیار فرزندانشان قرار نمی‌دهند.
فشار بیش از حد والدین برای موفقیت در کنکور:
تأکید زیاد بر آزمون کنکور و نادیده گرفتن یادگیری مهارت‌های پایه، تمرکز دانش‌آموزان را از موضوعات بنیادی مانند ریاضی یا خواندن منحرف می‌کند.
۵. ساختارهای اجتماعی و روان‌شناختی مرتبط با آموزش
تأثیر استرس و فشار روانی بر یادگیری:
دانش‌آموزان ایرانی تحت فشارهای سنگین برای موفقیت در امتحانات و کنکور قرار دارند. این استرس مداوم توانایی یادگیری و تمرکز آنها را کاهش می‌دهد.
ضعف در مهارت‌های ارتباطی معلمان:
بسیاری از معلمان به‌دلیل نبود آموزش‌های اجتماعی و روان‌شناختی، قادر به برقراری ارتباط مؤثر با دانش‌آموزان نیستند. این مسئله باعث کاهش انگیزه و علاقه دانش‌آموزان به یادگیری میشود.
۶. تغییر در ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی
کم‌ارزش شدن علوم پایه در نگاه جامعه:
در سال‌های اخیر، برخی از ارزش‌های اجتماعی به سمت مشاغل پردرآمد و مهارت‌های سریعاً قابل اجرا (مانند تجارت یا فناوری‌های کاربردی) متمایل شده‌اند. در نتیجه، ارزش یادگیری علوم پایه مانند ریاضی کاهش یافته است.
افزایش بی‌اعتمادی به نظام آموزشی:
بی‌اعتمادی خانواده‌ها و دانش‌آموزان به کیفیت آموزش رسمی باعث کاهش انگیزه برای یادگیری در مدارس شده است.
۷. مشکلات اقتصادی و تأثیرات آن بر آموزش
فقر اقتصادی:
خانواده‌هایی که با مشکلات اقتصادی مواجه‌اند، توان مالی برای تأمین نیازهای آموزشی (مانند کتاب، معلم خصوصی، یا دسترسی به فناوری‌های آموزشی) ندارند. این وضعیت بر یادگیری کودکان تأثیر منفی می‌گذارد.
اشتغال کودکان و نوجوانان:
در برخی از خانواده‌ها، دانش‌آموزان مجبور به کار کردن هستند، که این موضوع فرصت یادگیری آنها را محدود می‌کند.
