روزان: کودکان کار و پرونده پرحاشیه آنها در ایران عمری دارد به اندازه چند دهه. موضوعی که همچنان یکی از چالش های مهم شهری محسوب می شود. در چنین شرایطی طبق برآوردها ۸۳ درصد کودکان کار و خیابان از اتباع هستند و بیش از ۶۰ درصد از آنها اتباع غیرمجازند. بدین ترتیب به نظر می رسد چنانچه این کودکان کار اتباع شناسایی و ساماندهی شده یا به کشورهای خود بازگردانده شوند، بخش اعظمی از چالش ها و آسیب های اجتماعی مرتبط با کودکان کار بر طرف خواهد شد.
بر اساس آخرین آمار اعلام شده از سوی سازمان بهزیستی کشور، بیش از ۴۴ یا ۴۵ درصد از کودکان کار با بُعد خانوار بین ۴ تا ۶ نفر هستند. مسئولان بارها اعلام کرده‌اند که هر یک ریال کمک به کودکان کار، منجر به فرو رفتن این کودکان در گرداب مشکلات و سلب امکان توانمندسازی آنها خواهد شد.
در همین راستا علی کاظمی دبیر مرجع ملی حقوق کودک از شناسایی ۳۲۰۰ کودک در موقعیت خیابان و کار در شهر تهران خبر داد و رسما اعلام کرد که از این تعداد کودک کار ۸۵ درصد اتباع هستند.
به گفته وی مشکل بازماندگی از تحصیل و مسایل مالی باعث می‌شود که این کودکان بر سر چهارراه‌ها بایستند. کودکانی که به دلایلی چون شرایط کار سخت، خانواده های پرچالش و فقر فرهنگی اغلب رفتارهای خاصی دارند که حتی گاهی باعث آزرده خاطرشدن شهروندان نیز می‌شوند. به طورمثال عده‌ای از شهروندان از این موضوع گلایه دارند که سرچهارراه‌ها گاهی با کودکانی مواجه شدند که هنگام امتناع از خرید از آنها، کودکان به ماشین آنها لگد می‌زنند یا کف روی شیشه جلوی ماشین می‌پاشند و فرار می‌کنند.
وی همچنین اعلام کرده که اداره اتباع در مورد اتباعی که غیرمجازبودند را با توجه به نقض قوانین ملی در مورد کودکان از کشور اخراج کرد. رویه موجود این است اتباعی که غیرمجازند به کشور خود بازگردند و به اتباع مجاز قوانین و مقررات کشور توسط اداره اتباع تفهیم شود که آنها رعایت کنند.
درآمدی معادل چند کارمند
در این میان گروهی از کارشناسان درآمدهای نجومی را از دیگر علل افزایش آمار کودکان کار اتباع ذکر کرده‌اند. براساس برخی بررسی‌های میدانی، خانواده دارای چهار فرزند، ماهانه ۶۰ تا ۸۰ میلیون تومان درآمد از طریق کودک کار و خیابان، کسب می‌کند.
این اافزایش فزاینده در حالی است که سوده نجفی رئیس کمیته سلامت شورای اسلامی شهر تهران گفته است که آمار کودکان کار در کشور و به ویژه در شهر تهران روز به روز در حال افزایش است و علیرضا زاکانی، شهردار تهران و دستیار ویژه رئیس جمهور در موضوع آسیب‌های اجتماعی نیز گفته است: یک کودک کار در خیابان هم خودش منشا آسیب و آزرده خاطر کردن روح جامعه است و هم خودش آسیب می‌بیند. کودکی که توسط شبکه‌های افیونی استثمار می‌شود، هم خودش آسیب می‌بیند و هم چهره کشور را خراب می‌کند.
وی تاکید کرد: شهرداری همکاری لازم را با دستگاه ها و نهادهای مربوطه داشته اما این موضوع نیاز به همت همگانی دارد ولی باید همه نهادهای مربوطه ورود جدی داشته باشند و برنامه مدون سلبی و ایجابی برای اینکار در نظر بگیرند. جلوگیری از ورود کودکان کار اتباع بیگانه و برخورد با باند های استفاده از کودکان کار می تواند اقدام موثری باشد اما باید برنامه حمایتی برای این کودکان نیز در نظر گرفته شود تا دوباره وارد این چرخه نشوند.
در پاسخ به این اظهارات عبدالمطهر محمدخانی سخنگوی شهرداری تهران در این زمینه با یادآوری پیچیدگی موضوع ساماندهی کودکان کار نسبت به دیگر آسیب‌های اجتماعی، یادآور شد: موضوعاتی مانند کودکان اتباع، مشکلات اقتصادی، لزوم بازپروری و حمایت از خانواده‌ها، آموزش و تربیت کودکان و مسایلی از این دست از پیچیدگی‌های مسأله است که باید برای آن طراحی و تدبیر شود.
تبعات افزایش کودکان کار و خیابان اتباع برای جامعه
مهدی عسکری پور پژوهشگر اجتماعی درباره تبعات افزایش کودکان کار و خیابان می‌گوید: اغلب کودکان کار جزو اتباع بوده و به دلیل نداشتن شناسنامه با مشکلات هویتی و بازماندن از ادامه تحصیل نیز روبه‌رو می‌شوند؛ بنابراین به دلیل فقر فرهنگی و اقتصادی، اجتماعی و تحصیلی علاوه بر تخریب چهره شهر به یک مؤلفه آسیب‌زا نیز بدل می‌شوند. این کودکان اغلب از لحاظ خشونت خانوادگی و جنسی هم دچار صدمه بوده و به کوچه و خیابان پناه می‌آورند، جامعه‌ستیز و جامعه گریز شده و به رفتارهای پرخطر روی می‌آورند. هر یک از این مسائل هم می‌تواند مسبب آسیب‌های اجتماعی متعدد اعم از بزهکاری، دزدی و رواج اعتیاد باشد.
بازگشت ۳۰۰ کودک از چند هزار نفر!
همچنان اما یک سوال دیگر باقی است. اینکه چه تعداد از کودکان کار اتباع ساماندهی شده اند؟ مدیرکل بهزیستی استان تهران در این زمینه گفته است: بیش از ۳۰۰ کودک در طرح الگوی جامع ساماندهی و حمایت از کودکان کار در تهران به همراه خانواده‌هایشان، طی فرایند قانونی به کشور مبدأ بازگردانده شدند.
گرچه آمار مشخصی از تعداد کودکان کاتر در پایتخت وجود ندارد ولی به نظر نمی رسد رقم ساماندهی ۳۰۰ کودک اتباع رقم قابل توجهی باشد! آنهم در جاییکه آمار کودکان کار در تهران با آمارهای متفاوتی همراه است. از ۱۵ تا ۲۰ هزار تا ۷۰ هزار کودک کار. حالا اگر ۸۵ درصد این کودکان را اتباع تشکیل دهند طبیعتا ۳۰۰ نفر اصلا رقمی در این فوج عظیم محسوب نمی شود!
محمد نصیری اظهار کرد: کودکان شناسایی شده در این طرح به همراه خانواده‌هایشان با هماهنگی نیروی انتظامی، اداره کل اتباع و حمایت فنی یونیسف و پس از طی فرایند قانونی به کشور مبدأ بازگردانده شدند.
به گفته نصیری، بخش قابل توجهی از خانواده‌های اتباع خارجی نیز نیازمند واقعی بودند و برای این خانواده‌ها، با حمایت یونیسف، مدل حمایتی جدیدی طراحی شد که به‌زودی در روز جهانی مقابله با کار کودک رونمایی می‌شود.
چرایی شکست های طرح های پیشین
۲۰ نهاد دولتی و غیردولتی در کشور متولی احقاق حقوق کودکان هستند اما حتما رویکرد نادرست یا ترک فعل داشته‌اند که ساماندهی کودکان کار تا به این اندازه طولانی شده و ۲۰ سال به درازا کشیده است؛ طرح‌های جمع‌آوری یا ساماندهی کودکان تاکنون موفق عمل نکرده‌اند چراکه برخورد هدفمندی با کودکان اتباع و خانواده‌های آنها صورت نمی‌گیرد. گزارش دفتر مطالعات اجتماعی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز عدم پوشش کودکان اتباع را از دلایل اصلی شکست طرح‌های مداخله در ساماندهی کودکان کار و خیابان برشمرده است.
حضور غیرقانونی اتباع در ایران، زمینه بروز چالش‌های اجتماعی متعددی از جمله افزایش کودکان کار و خیابان، حاشیه نشینی و تکدی گری را فراهم کرده است که مستلزم چاره‌اندیشی برای آن است.
تبعات افزایش کودکان کار و خیابان اتباع برای جامعه
کودکان آینده سازان و سرمایه های انسانی جامعه هستند و هر نوع کوتاهی در تربیت و آموزش آنان منجر به آسیب‌های اجتماعی جدی در آینده می‌شود. کودکان کار و خیابان از محروم‌ترین کودکان از حقوق خود به شمار می‌روند. افزایش کودکان کار و خیابان در جامعه، تبعات جدی اجتماعی و اقتصادی به همراه دارد. این کودکان به دلایل مختلفی مانند بیکاری و ناتوانی خانواده‌هایشان از تحصیل بازمانده‌اند و در معرض انواع تهدیدات از جمله مشکلات بهداشتی و همچنین سوء رفتار، پرخاشگری و تحقیر از سوی مردم مواجه هستند. انباشته شدن مشکلات روحی و روانی در کودکان کار و خیابان، زمینه ورود آنها را به عرصه بزهکاری تسهیل می‌کند.
مهدی عسکری پور پژوهشگر اجتماعی درباره تبعات افزایش کودکان کار و خیابان می‌گوید: اغلب کودکان کار جزو اتباع بوده و به دلیل نداشتن شناسنامه با مشکلات هویتی و بازماندن از ادامه تحصیل نیز روبه‌رو می‌شوند؛ بنابراین به دلیل فقر فرهنگی و اقتصادی، اجتماعی و تحصیلی علاوه بر تخریب چهره شهر به یک مؤلفه آسیب‌زا نیز بدل می‌شوند. این کودکان اغلب از لحاظ خشونت خانوادگی و جنسی هم دچار صدمه بوده و به کوچه و خیابان پناه می‌آورند، جامعه‌ستیز و جامعه گریز شده و به رفتارهای پرخطر روی می‌آورند. هر یک از این مسائل هم می‌تواند مسبب آسیب‌های اجتماعی متعدد اعم از بزهکاری، دزدی و رواج اعتیاد باشد.
وی با اشاره به گفت‌وگو با برخی مجرمان و زندانیان توضیح داد: تأثیر مشکلات دوران کودکی در بزرگسالی متجلی می‌شود. بررسی و مطالعه برخی زندگی شخصی برخی از مجرمین نیز روایت کودکان کار است؛ بنابراین حضور این جمعیت علاوه بر تخریب چهره شهر، تشدید ناامنی و بزهکاری، زمینه‌ساز آسیب‌های اجتماعی است.
۱۳ هزار کودک کار و خیابان در بهزیستی
تعدادی از کودکان کار و خیابان که قربانی شرایط موجود هستند، در اجرای طرح‌های ساماندهی در مراکز نگهداری کودکان کار و خیابان سازمان بهزیستی کشور پذیرش می‌شوند. هرچند سوادآموزی کودکان و حمایت‌های مالی و فرهنگی از خانواده‌های آنها از مزایای نگهداری کودکان در این مراکز به شمار می‌رود اما نگهداری از این کودکان در این مراکز با چالش‌های متعددی از هزینه و درمان گرفته تا آموزش و دوری از خانواده و دلتنگی کودکان روبرو است.
معاون اورژانس اجتماعی مرکز اورژانس اجتماعی، پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و باز توانی اعتیاد سازمان بهزیستی کشور درباره تعداد کودکان نگهدای شده در این مراکز می‌گوید: ۱۳ هزار و ۶۷۱ نفر از کودکان کار و خیابان در مراکز نگهداری روزانه و شبانه، خدمات متنوع این سازمان را دریافت می‌کنند.
آرزو فاتحی با اشاره به خدمات ارایه شده از سوی سازمان بهزیستی برای کودکان آسیب پذیر، افزود: ۶۳ مرکز نگهداری روزانه و ۲۹ مرکز نگهداری شبانه روزی کودکان کار و خیابان در کشور فعالیت دارد.
وی یادآور شد: سازمان بهزیستی کشور از سال ۱۳۷۶ از سوی دولت متولی بحث کودکان خیابانی بوده و مسئولیت ارایه خدمات به این گروه از کودکان را از مرحله جذب و پذیرش تا توانمندسازی بر عهده داشته است؛ در این راستا خدمات متعددی به آنها از جمله خدمات روزانه در مراکز حمایتی و آموزشی و خدمات شبانه روزی ارائه می‌شود.
فاتحی تاکید کرد: خدمات سازمان بهزیستی در حوزه کودکان کار و خیابانی خانواده محور است. در این راستا اقداماتی مانند خدمات بهداشتی و پزشکی شامل غربالگری و ویزیت های پزشکی، پیگیری‌های درمانی، ارجاع برای خدمات توانبخشی و ترک اعتیاد و خدمات آموزشی و تحصیلی انجام می‌شود.
