حمید رضا خالدی
با اینکه بعد از ۵ سال از انتشار اولین اخبار در مورد احداث تراموای تهران هنوز هیچ اقدام عملی در این زمینه صورت نگرفته است، شهردار کنونی تهران دوباره خبر از آغاز مطالعات این طرح داده است. با این وجود شواهد و قرائن حکایت از آن دارد که هنوزمسئولان و مدیران ارشد شهری به جمع بندی واحدی در این زمینه نرسیده‌اند!
تراموا؛ از قدیم تا امروز
قطارهای تراموا روی ریل‌هایی که در بستر خیابانها نصب می‌شوند، حرکت و از گیرنده‌های جریان برق بالاسری انرژی خود را تامین می‌کنند. تراموا انعطاف زیادی در مسیرهای غیرمستقیم دارد و ازاین لحاظ درمناطق دارای محدودیت‌های شعاع قوس بسیار کارا است.
تراموا یا واگن برقی که در زبان انگلیسی به آن: Tramway، Tram، trolley، trolleycar یا Streetcar گفته می شود، یکی از رایج‌ترین سیستم‌های حمل و نقل عمومی شهری درشهرهای کوچک و متوسط محسوب می‌شود که عمدتاً با استفاده از انرژی الکتریکی روی یک مسیر ریلی حرکت می‌کنند.
تراموا معمولاً متشکل از ۱ تا ۳ واگن بوده و لذا ارزان‌تر، سبک تر، کوتاه تر و منعطف تر از قطارهای معمولی و مترواست.
تراموا علاوه بر اینکه روی خطوط ریلی شهری مخصوص خود حرکت می کند، معمولاً امکان حرکت روی خطوط ریلی معمولی و متداول را نیز دارد.
تاریخچه
ایده اولیه و تاریخچه تراموا به استفاده از گاری اسبی (Horse Tram) و واگن کابلی (Cable Tram) در قرن نوزدهم میلادی بازمی‌گردد. واگن اسبی اولین بار در سال ۱۸۰۷ در جنوب انگلستان درخط آهن Swansea and Mumbles مورد استفاده قرار گرفت.
این ایده حدود ۳۰ سال بعد یعنی در سال ۱۸۳۲ در نیویورک آمریکا به کار گرفته شد. اولین واگن اسبی در فرانسه در سال ۱۸۳۹ به بهره برداری رسید.
استفاده از واگن اسبی به سرعت در اروپا متداول شید و پس از لندن و پاریس در شهرهای برلین، بوداپست، بیرمنگام، لنینگراد، لیسبون و منچستر از این شیوه در جابجایی‌های شهری استفاده شد.
۵ سال قبل
تاریخچه اخبار رسمی مرتبط با احداث تراموا توسط شهرداری تهران به سال ۱۳۹۶ برمی گردد. یعنی زمانی‌که معاون حمل و نقل عمومی وقت شهرداری در یکی از گفت و گوهای خود با رسانه‌ها خبر از تصمیم شهرداری برای احداث تراموا در تهران داد.
این خبراما بلافاصله با واکنش‌های متعددی ازسوی اعضای شورای شهر و کارشناسان حوزه حمل و نقل مواجه شد. به عنوان مثال عضو کمیسیون اجتماعی و فرهنگی شورای پنجم شهر تهران ضمن انتقاد از اظهارات معاون حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران درباره راه‌اندازی یک خط تراموا در آن دوره مدیریت شهری گفت: این موضوع صرفا به‌عنوان یک چشم‌انداز از برنامه‌های آتی حوزه حمل‌ونقل از سوی معاون مربوطه مورد اشاره قرار گرفت.
الهام فخاری در جلسه علنی شورا با بیان اینکه محسن پورسید‌آقایی، معاون شهردار تهران از ایجاد خط تراموا سخن گفته است، تاکید کرد: این طرح مصوبه شورا را ندارد و بدون اجازه شورا، شهرداری نمی‌تواند اقدامی در این زمینه انجام دهد. محسن هاشمی‌رفسنجانی، رئیس شورای شهر پنجم تهران نیز با تایید این نکته که هنوز اجرای تراموا در شورا به تصویب نرسیده است، در این‌باره گفت: اشاره شما درست است و ایجاد تراموا مصوبه شورای شهر را ندارد. بنابراین درخواست می‌کنم تذکر را مکتوب ارائه دهید تا به اطلاع معاون مربوطه برسانم.
معاون حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران به تازگی از لزوم استفاده از ظرفیت‌های تراموا در تهران سخن گفته است.
محمدعلی نصیری، کارشناس حمل‌ونقل ریلی درون‌شهری در آن زمان با نقد این اقدام دریاداشتی گفته بود: برای راه‌اندازی تراموا برخی زیرساخت‌ها نیاز است. به‌عنوان نمونه با توجه به اینکه قطار ترموا مشابه قطار مترو است و روی ریل فلزی حرکت می‌کند، برای راه‌اندازی آن، ساخت مسیرریلی (تا حد امکان اختصاصی) در سطح معابر شهری لازم است.
وی با ذکر اینکه این شیوه حمل‌ونقل همچنین نیاز به تامین برق برای نیروی رانش دارد یادآور شده بود: با توجه به اینکه زیرساخت‌های چنین سامانه‌ای در خیابان‌های تهران پیش‌بینی نشده، به نظر می‌رسد همه زیرساخت‌های لازم برای راه‌اندازی تراموا باید از ابتدا ایجاد شود. البته اعلام نظر نهایی درباره اجرایی و عملیاتی بودن راه‌اندازی تراموا در تهران، مستلزم انجام مطالعات اولیه و بررسی مشکلات اجرایی درمسیرهای مورد نظراست.
وی همچنین تاکید کرده بود: در روند راه‌اندازی تراموا در تهران ممکن است برخی چالش‌ها و دشواری‌ها وجود داشته باشد. یکی از این مسائل، مشکلات اجرایی ساخت مسیر ریلی در سطح معابراصلی تهران است. همچنین تامین برق مورد نیاز برای ایجاد نیروی رانش قطار ممکن است با دشواری‌هایی روبه‌رو باشد، زیرا ضروری است پست‌های برق درمجاورت مسیر تراموا جانمایی شود و احتمال دارد در این زمینه استملاک زمین برای دریافت انشعابات ۲۰ کیلووات نیاز باشد. همچنین یکی از گرفتاری‌های راه‌اندازی تراموا، ایجاد آلودگی بصری شهری به علت شبکه سیمی بالاسری است که برای انتقال برق به قطار استفاده می‌شود.
درعین حال نصیری بر این نکته نیز تاکید کرده بود که : البته باید بر این نکته تاکید کرد که ساخت خط تراموا در تهران در صورت قطعی شدن، نخستین تجربه از این نوع سامانه حمل‌ونقل به شمار می‌رود و طبیعی است چالش‌هایی در تامین تجهیزات هنگام ساخت و مهم‌تر از آن، در زمینه تامین ایمنی مسافران و عابران درحال تردد در مسیر تراموا و نیز در حوزه تعمیر و نگهداری در زمان بهره‌برداری وجود داشته باشد. بیان این نکته ضروری است که انتخاب نوع سامانه حمل‌ونقل درون‌شهری برای هر مسیر، تابع مطالعات جامع ترافیکی آن شهراست. برای شهر تهران نیز چنین مطالعاتی انجام شده است. البته باید مطالعات امکان‌سنجی از نظر ملاحظات اجرایی درمسیرهای مختلف نیز انجام و درنهایت مسیرهای بهینه احتمالی تعیین شود.
همچنان اصرار
اما با تمام این تفاصیل احداث تراموا در تهران نه تنها در سال ۹۶ کلید نخورد که دامنه و ترکش‌های آن تا سال بعد نیز ادامه داشت به طوری که حسین رجب صلاحی _ مدیرکل وقت دفتر حمل و نقل ریلی درون شهری سازمان شهرداری‌ها در سال ۹۷ با بیان اینکه خطوط BRT در تهران قابلیت تبدیل شدن به خطوط تراموا را دارند، گفت: پیشنهاد ما این است که در تهران و در مسیرهای BRT آزادی – امام حسین و راه‌آهن- تجریش ریل‌گذاری تراموا انجام شود؛ البته این ریل گذاری باعث نخواهد شد که تردد اتوبوس‌ها متوقف شود، بلکه این دو می‌توانند در کنار یکدیگر جابه‌جایی مسافر را انجام دهند.
وی معتقد است در تمام دنیا از تراموا برای جابه‌جایی مسافر استفاده می‌شود و تراموا می‌تواند راهکاری برای نجات تهران از ترافیک و آلودگی باشد. ضمن اینکه از نظر اقتصادی نیز نسبت به مترو به صرفه‌تراست.
مدیرکل دفتر حمل و نقل ریلی درون شهری سازمان شهرداری‌ها به مقایسه سامانه‌های مختلف حمل و نقل عمومی پرداخته و ادامه داد: متروی زیرزمینی بیش از ۴۰ هزار نفر را جابجا می‌کند؛ این سامانه حمل و نقلی برای شهرهای بیش از ۲ میلیون نفر مناسب است و به کاهش میزان بار ترافیکی نیز کمک خواهد کرد. همچنین منوریل نیز بیش از ۸۵۰۰ مسافر را در یک ساعت جابه‌جا می‌کند که برای شهرهای بیش از یک میلیون نفرمناسب بوده و این سامانه نیز بر کاهش میزان بار ترافیکی اثرگذاراست.
صلاحی در ادامه افزود: اتوبوس‌های تندرو یا BRT بیش از ۲۷۰۰ نفر را در ساعت جابه‌جا می‌کنند. تراموا نیز بیش از ۴۵۰۰ نفر را در ساعت جابه‌جا کرده و اگرچه هزینه احداث تراموا تقریبا سه برابر هزینه احداث خطوط اتوبوس سریع‌السیراست ولی می‌تواند حدود دو برابر مسافر را نسبت به اتوبوس‌های تندرو جابه‌جا کند.
در این میان اما محسن هاشمی، رییس شورای شهر تهران در این باره همچنان اعتقاد داشت که تراموا یکی از سیستم‌های حمل ونقل عمومی نسبتا سبک است که در دنیا استفاده می‌شود و اینکه ما این سیستم را کجا استفاده کنیم باید در طرح جامع حمل ونقل شهر تهران، پیش‌بینی شود.
وی همچنین اضافه کرد: زمانی که طرح اجرای خطوط BRT در تهران مطرح بود و خیابان انقلاب نیز به عنوان یکی از کریدورها مطرح شد به شورای و شهردار وقت تهران گفتم که انجام این طرح با توجه به اجرای خط ۴ مترو در زیر همین مسیر به صرفه نیست، اما این طرح اجرا شد ، حال که هزینه اجرای BRT انجام شده است منطقی نیست که بیائیم تراموا را نیز در همین کریدور که هم مترو وهم BRT دارد، اجرایی کنیم.
به صرفه نیست
۲سال بعد اما با روی کار آمدن مدیریت جدید شهری دوباره بازار اخبار و شایعات در مورد احداث اولین خط مترو تهران داغ شد. با این وجود مدیرعامل وقت شرکت مترو تهران درباره راه‌اندازی تراموا در تهران، اظهار کرد: در مورد مسأله حمل و نقل ریلی در پایتخت دارای سند بالادستی مصوب هستیم و در واقع طرح جامع حمل و نقل ریلی در سال ۹۸ به تصویب رسیده است.
علی امام با بیان اینکه بر اساس این طرح، تهران باید ۱۱ خط مترو، دو خط اکسپرس A و B مترو، پنج خط LRT یا قطار سبک شهری باشدگفت: هزینه ساخت تراموا یک سوم هزینه ساخت مترو است ولی میزان انتقال مسافر از طریق تراموا بسیار کمتر از مترو خواهد بود و به نوعی می‌توان گفت، تراموا حمل و نقل انبوه‌بر محسوب نمی‌شود چرا که تنها از دو تا سه واگن ساخته شده و نسبت به مترو حدود یک چهارم مسافر خواهد داشت.
امام ادامه داد: در تهران بر اساس اسناد بالادستی و طرح جامع حمل و نقل ریلی، بودجه و اعتبار توسعه حمل و نقل عمومی اولویت‌بندی شده است چرا که منابع محدود است. بر همین اساس اولویت اعتبار برای تکمیل خط یک تا هفت و راه‌اندازی خطوط هشت، ۹، ۱۰ و ۱۱ مترو در نظر گرفته شده است.
وی تأکید کرد: اگر منابع مالی موجود باشد باید با اولویت برای ساخت مترو و نه LRT در نظر گرفته شود و سیاست شهرداری نیز همین مسأله است.
مدیرعامل شرکت مترو تهران خاطرنشان کرد: البته اگر سرمایه‌گذارانی، سرمایه لازم را ارائه کنند در مسیر مصوب و بر اساس طرح جامع حمل و نقل ریلی، ساخت تراموا انجام می‌گیرد ولی به طور کلی ساخت تراموا از منابع شهرداری صورت نمی‌گیرد.
امام با بیان اینکه ساخت هر کیلومتر خط مترو بیش از ۶۵۰ میلیارد تومان و ساخت هر کیلومتر تراموا ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلیارد تومان همراه با واگن نیاز دارد، گفت: در بسیاری از کشورهای اروپایی از سال‌ها پیش و حتی از قرن ۲۰ ساخت تراموا صورت گرفته حتی در آسیا کشورهایی مانند استانبول مدت زیادی است که تراموا دارند ولی در ایران این موضوع محقق نشده است، البته موضوع قطارهای دودی بین تهران و حرم عبدالعظیم (ع) در زیر زمین مورد بحث بوده و این موضوع اجرایی شد.
وی خاطرنشان کرد: در حال حاضر در کشور چهار شرکت واگن‌سازی مترویی وجود دارد و اگر تراموا در تهران راه‌اندازی شود شرکت‌های داخلی ممکن است توانایی تولید واگن‌های ویژه تراموا را نداشته باشند، از این رو باید ۱۰۰ درصد واگن‌ها و ملزومات مورد نیاز از خارج از کشور تهیه شود.
امام تاکید کرد: درحال حاضر ساخت تراموا و احداث آن در برنامه شرکت مترو تهران نیست و اگر منابعی به دست ما رسد صرف تکمیل خطوط مترو می‌شود البته اگر سرمایه‌گذار خارجی در این زمینه اعلام آمادگی کند شرایط متفاوت خواهد بود.
وی گفت:همچنین تحریم‌ها سبب شده که در حال حاضر رغبتی برای سرمایه‌گذاری خارجی در این زمینه نباشد از طرفی قیمت بلیت مترو یارانه‌ای وغیرواقعی است و برای سرمایه‌گذار ساخت تراموا، چندان به صرفه نیست مگر در آینده قوانین خاصی تصویب شود و قیمت‌های بلیت هم واقعی شود.
مزایای تراموا
استفاده از انرژی بخار به جای اسب از سال ۱۸۷۳ متداول گردید و سپس بعد از ارائه اولین تراموای برقی توسط شرکت Siemens در نمایشگاه بین المللی الکتریسیته در سال ۱۸۸۱ در پاریس، اولین خط تراموای برقی در سال ۱۸۸۳در Brighton انگلستان به طول ۲ کیلومتر توسط شرکت Magnus Volk احداث گردید.
اولین تراموای برقی درون شهری نیز در انگلستان در سال ۱۸۸۵ در Blackpool به بهره برداری رسید و تا امروز در حال بهره‌برداری است.
تراموهای برقی امروزه جهت تأمین انرژی معمولاً با استفاده از پانتوگراف از کابل‌های هوایی استفاده می‌کنند.
وجه اختلاف تراموا با سامانه قطار سبک شهری، استفاده مشترک از سطح معابر به همراه سایر خودروها و وسایل نقلیه موتوری است.
همچنین تکنولوژی این سیستم حمل و نقل ریلی در مقایسه با سیستم های مدرن قطار سبک شهری (LRT)، از پیچیدگی کمتری برخوردار بوده و به راحتی قابل دستیابی است.
قطارهای تراموا روی ریل‌هایی که در بستر خیابانها نصب می شوند، حرکت می کند و از گیرنده‌های جریان برق بالاسری انرژی خود را تامین می نماید. تراموا در حالت کلی در سرعت‌های تا حداکثر ۴۰km/h بهره برداری می‌شود.
تراموا انعطاف زیادی در مسیرهای غیرمستقیم دارد و از این لحاظ در مناطق دارای محدودیت های شعاع قوس بسیار کارا است.
امروزه ترامواها از خط آهن با عرض استاندارد استفاده می‌کنند.
از نظرایمنی، میزان سوانح این سیستم تنها به میزان فرهنگ ترافیکی عابرین بومی و دیگر رانندگان ناوگان ترابری شهری بستگی دارد.
همچنین از عمده ترین مزایای استفاده از این سیستم می توان به هزینه احداث و راه اندازی پایین آن اشاره کرد که در مقایسه با سایر سیستم های حمل و نقل دارای برتری نسبی است.
دوباره تراموا
حالا و بعد از دو سال باز هم با تغییر شهردار تهران دوباره اخبار جدیدی در مورد احداث تراموا در آینده ای نزدیک منتشر شده است. اینبار شهردار تهران شخصا این خبر را اعلا م و از آغاز مطالعه راه‌اندازی خطوط تراموا در پایتخت خبر داد و گفت: بخش اول مربوط به وزارت دفاع است، بخش دوم با ارتش جمهوری اسلامی است که تفاهمات انجام شده و بخش سوم نیز در حال رایزنی و تفاهم با وزارت آموزش و پرورش هستیم. در مجموع اقدامات مرحله اول و دوم انجام شده و بخش سوم در حال پیگیری است.
علیرضا زاکانی خاطرنشان کرد: دو یا سه خط تهران امکان بارگذاری تراموا را دارد که مطالعات و بازدید خارج از کشور در این راستا انجام و دو جلسه برگزار شده است.
با این حال نایب رئیس شورای اسلامی شهر تهران با ذکر اینکه هنوز چیزی در این زمینه به شورا ارایه نشده است گفت : شورا و شهرداری برای گشایش در موضوع حمل و نقل از هرظرفیتی که بتواند گشایش ایجاد کند استفاده خواهد کرد تا بتوانیم در حوزه حمل و نقل شبکه متصلی را داشته باشیم. هنوز گزارش دقیقی درخصوص تراموا به شورا داده نشده و این موضوع احتمالا در مرحله مطالعه است.
پرویز سروری ادامه داد: تراموا می‌تواند بخشی از نیازها را پاسخ دهد؛ اما باید مطالعات این طرح به دست شورا برسد تا مورد بحث و بررسی قرارگیرد.
وی با اشاره به ظرفیت شهرک سازی در تهران گفت: این ظرفیت در تهران وجود دارد اما نیاز است شهرک‌هایی که سرانه‌ها را تامین و آسایش ایجاد می‌کند در تهران داشته باشیم. آنچه که شهردار تهران عنوان کرده سبد نیازهای مردم در یک مختصات است. این شهرک‌ها باید تمام نیازها را پاسخ دهند و مردم بتوانند دسترسی لازم را برای تامین نیازهای خود داشته باشند؛ ولی به صورت کلی این امکان در تهران وجود دارد و باید این موضوع را مورد حمایت قرار دهیم. البته این حمایت باید پس از بررسی و تبادل نظر در این خصوص انجام شود.
حالا باید منتظر ماند و دید که آیا این بار شهردار جدید تهران می‌تواند پروژه تراموای پایتخت را کلید بزند یا این مرتبه نیز این پروژه مانند سال‌های قبل، بعد از مدتی به فراموشی سپرده شده و به بایگانی موقت شهرداری سپرده می‌شود تا مدیری دیگر دوباره آن را مطرح کند؟
