روزان: رتبه ایران در زمینه هوش مصنوعی پایین تر از بسیاری از کشورهای منطقه قرار گرفته است. براساس شاخص آمادگی دولتها در خصوص هوش مصنوعی به صورت جهانی و منطقهای در سال ۲۰۲۳ از میان ۱۹۳ کشور؛ ایران رتبه ۹۴ جهانی و پایینتر از کشورهای امارات، عربستان، قطر، عمان، کویت و لبنان است!
در ایران، از سال ۱۴۰۰ تاکنون، رویکرد توجه و برنامهریزی برای توسعه هوشمصنوعی با تأکید مقام معظم رهبری در رابطه با قرار گرفتن در زمره ۱۰ کشور برتر هوشمصنوعی دنیا و ضرورت بهکارگیری ابزارهای متناسب با زمان بهویژه در دوران هوشمصنوعی و کوانتوم و اینترنت، شدت بیشتری به خود گرفته است.
در این گزارش آمده است که در این میان، مؤسسات جهانی مختلفی در حال شناسایی مؤلفههای مرتبط با توسعه و تنظیمگری هوشمصنوعی، اندازهگیری میزان اثربخشی سیاستها و قوانین و تعیین جایگاه و رتبه کشورها در سطح دنیا هستند. یکی از این شاخصها که سطح توسعه هوشمصنوعی و سیاستها و تنظیمگریهای اتخاذ شده را ارزیابی میکند، شاخص آمادگی هوش مصنوعی در دولتها و سازمانهاست. پرسش اصلی این است که این نهادها چقدر آمادگی پذیرش و پیادهسازی این فناوری در بخشهای مختلف را دارند و براساس وضعیت خود در هر یک از ابعاد مورد توجه از نظر آمادگی پذیرش، به رفع نقاط ضعف و سیاستگذاریهای مناسب میپردازند.
نگاهی به “سند ملی هوش مصنوعی ایران”؛
گزارش دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن این مرکز در گزارشی با عنوان “توسعه و تنظیمگری هوش مصنوعی حاکی از آن است که شاخص آمادگی هوشمصنوعی دولت، چارچوب و ابزاری برای اندازهگیری میزان آمادگی دولتها جهت پذیرش و اجرای فناوریهای هوشمصنوعی است و عمدتاً ابعاد متعددی نظیر: ۱٫ چارچوب سیاستی، ۲٫ زیرساخت، ۳٫ دسترسی به اطلاعات با کیفیت بالا، ۴٫ سرمایه انسانی، ۵٫ تحقیق و نوآوری و ۶٫ ملاحظات اخلاقی و اجتماعی را دربر میگیرد. بهعبارتدیگر هدف از این شاخص ارائه دیدگاهی به دولتها ناظر بر وضعیت پذیرش هوشمصنوعی درون ساختارهای خود در مقایسه با سایر کشورها و شناسایی زمینههای بهبود جهت استفاده مؤثر از پتانسیلهای اجتماعی و اقتصادی هوشمصنوعی است.
رتبه دیگر کشورها
شاخص آمادگی دولتها در خصوص هوش مصنوعی به صورت جهانی و منطقهای در سال ۲۰۲۳ از میان ۱۹۳ کشور مورد مطالعه قرار گرفته است. عمده تلاش این رتبهبندی، داشتن تصویری از سیاستهای ملی و منطقهای حوزه هوش مصنوعی در میان کشورهای مورد مطالعه است.
این رتبه بندی در سال ۲۰۲۲ و در گزارش قبلی مؤسسه آکسفورد از میان ۱۸۳ کشور بود در حالی که در سال ۲۰۲۳ این طبقه بندی میان ۱۹۳ کشور انجام گرفته است. همان طور که پیش تر اشاره شد، دستهبندی کشورها در این مطالعه بر اساس ۹ منطقهای است که سازمان ملل و بانک جهانی در گروهبندی منطقهای کشورها از آن استفاده میکنند.
آمریکا، سنگاپور و انگلیس به ترتیب به لحاظ شاخص آمادگی دولتها نسبت به سایر کشورها پیشرو هستند و چین رتبه ۱۶ در این شاخص را داراست. در اکثر کشورها، رکن فناوری با ابعادی همچون سرمایه انسانی، ظرفیت نوآوری و بلوغ و تکامل فناوری حائز کمترین امتیاز است. در این میان کشورهای عربی منطقه خاورمیانه با توجه به سرمایهگذاری در تقویت زیرساختها و تدوین اسناد و راهبردهای مرتبط با استقرار هوش مصنوعی توانستهاند در ایجاد آمادگی هوش مصنوعی و دریافت امتیازاتی که آنها را در زمره ۵۰ کشور برتر جهانی در این شاخص قرار میدهد پیشرفت محسوسی داشته باشند.
این گزارش میگوید که بررسی شاخص آمادگی هوشمصنوعی دولت معرفی شده توسط مؤسسه آکسفورد این سایت و براساس سه مؤلفه دولت، بخش فناوری و داده و زیرساخت، نشان میدهدکه در سال ۲۰۲۳، آمریکا، سنگاپور و انگلیس بهترتیب نسبت به سایر کشورها پیشرو هستند و چین، رتبه ۱۶ در این شاخص را داراست.
رکن دولتی به عنوان ضعیف ترین
براساس این گزارش ضعیفترین رتبه ایران در این شاخص مربوط به رکن دولت بوده که امتیاز آن۳۱/۵۶ ثبت شدهاست. یکی از دلایل رتبه پایین ایران میتواند ناشی از نبود سند ملی متقن و مصوب هوشمصنوعی در مقطع زمانی آن رتبهبندی بوده باشد. در تیرماه ۱۴۰۳ سند ملی هوشمصنوعی توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب و ابلاغ شد که بهاحتمال قوی امتیاز ایران در زیرشاخصهای محور دولت (راهبردهای مصوب هوشمصنوعی) توسط این مؤسسه لحاظ شده و شاهد بهبود رتبه کشور در گزارش سال آتی آنها خواهیم بود. در سند ملی هوشمصنوعی جمهوری اسلامی ایران، ۱۰ محور اولویتدار توسعه و کاربست هوشمصنوعی معرفی شده که آموزش و پژوهش، پزشکی و درمان، حکمرانی دولتی و خدمات عمومی هوشمند و امور دفاعی، امنیتی و نظامی در زمره ۴ محور اول آن هستند.
این گزارش بیان میکند که احکام مرتبط با هوشمصنوعی در برنامه هفتم پیشرفت هرچند که با ورود صریح به موضوع هوشمصنوعی، جزء اولین سیاستهای مصوب و رسمی کشور و یک گام قابلتوجه در این مسیر محسوبمیشود، اما همچنان نتوانسته است رافع ابهامها در لایه نهاد متولی، برنامهها وظایف باشد.
این گزارش با اشاره به اینکه چارچوب سند ملی هوشمصنوعی شامل اهداف و راهبردهای کلان، اقدامات و شاخصهاست و از جنس برنامه نیست، مطرح میکند که براساس این سند، برنامههای ملی کاربست هوشمصنوعی در حوزههای کاربردی اولویتدار و همچنین نقشه راه اجراییسازی سند شامل برنامههای عملیاتی بهمنظور اجرای اقدامات سند، تعیین دستگاههای مسئول و همکار اجرای برنامهها، زمانبندی اجرای برنامهها و بودجه مورد نیاز اجرای آنها باید توسط سازمان ملی هوشمصنوعی و ظرف ۶ ماه پس از ابلاغ سند تهیه شود. لذا درحالحاضر نقشه راه رسمی و مصوبی بهعنوان «برنامه ملی توسعه هوشمصنوعی» که قرار است مطابق با تکلیف برنامه هفتم پیشرفت، ظرف ۶ ماه پس از ابلاغ قانون اجرا شود، وجود ندارد.
همچنین در این گزارش آمده است که با وجود اینکه کشور ما در تولید دانش و چاپ مقالات علمی شاخههای مختلف هوشمصنوعی تقریباً جزء ۲۰ کشور برتر دنیاست، با وجود این، قرار گرفتن در زمره ۱۰ کشور برتر هوشمصنوعی در دنیا بهعنوان یکی از چشماندازهای توسعه این فناوری و بهکارگیری آن قطعاً نمیتواند فقط معطوف به تولید دانش در این حوزه باشد. یکی از مشخصههای آمادگی دولتها در هوشمصنوعی، درهمتنیدگی سه دولت، زیرساخت، فناوری و مؤلفههای ذیل آن است. این در حالی است که تدوین و تصویب برنامههای عملیاتی توسعه هوشمصنوعی در کشور که بر این سه رکن تأثیر دارند، بهصورت بخشی و عمدتاً بهکندی پیش میرود و این امر ممکن است از انسجام و یکپارچگی آنها نیز بکاهد.
کاهش ۲۲ پله ای
یک عضو هیات امنای مرکز تحقیقات و نوآوری هوش مصنوعی و تحول دیجیتال(مهتدا) با انتقاد از اینکه طی ۲ سال گذشته ایران با کاهش ۲۲ پله ای در آمادگی و کاربردپذیری هوش مصنوعی مواجه بوده است می گوید: هوش مصنوعی “قدرت استدلال”، “حل چالشها”، “تحلیل کلان داده” و “توانایی یادگیری” را افزایش می دهد ضمن اینکه لایههای هوش مصنوعی نیز شامل “تجهیزان و سخت افزار”، “نیروی انسانی و مغز افزار”، “مراکز نوآوری و ساختار افزار”، “اطلاعات و نرم افزار” و “طرح و برنامه راهبردی شفاف” از لایههای هوش مصنوعی است.
سیدرضا طباطبایی مدیر هوش مصنوعی ستاد کل نیروهای مسلح به تشریح وضعیت هوش مصنوعی در دنیا گفت: در حوزه حکمرانی و قوانین و مقرارت، معاهده الزام آور هوش مصنوعی اتحادیه اروپا در ۱۵ شهریور ۱۴۰۳ به عنوان یک ابزار حقوقی جامع با هدف رسیدگی به چالشهای ناشی از فناوریهای هوش مصنوعی در رابطه با حقوق بشر، مردم سالاری و حاکمیت قانون به تصویب رسید و با این اقدام کشورهای مختلف نسبت به قانونگذاری و تنظیم گری در حوزه هوش مصنوعی اقدام کردهاند که مهمترین آن قانون EU-Act 2024 اتحادیه اروپا است. همچنین مجمع عمومی سازمان ملل نیز در دوم فروردین ۱۴۰۳ اولین قطعنامه هوش مصنوعی به اتفاق آرای ۱۹۳ کشور برای حوزههای غیرنظامی تصویب و منتشر کرد.
طباطبایی اضافه کرد: در حوزه سرمایه گذاری در هوش مصنوعی نیز سرمایه گذاری کشورهای پیشرو و شرکتهای بزرگ در مقیاس چندده میلیارد دلار رسیده است و انتظار میرود طی ۱۲ ماه آینده، هزینه سرمایهای هوش مصنوعی در ۴ شرکت آمریکایی آمازون، مایکروسافت، گوگل و متا برای کسب و کار در این حوزه به بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار برسد.
وی تاکید کرد: بررسی رتبهبندیهای جهانی نشان میدهد ایران در ۲ سال گذشته با ۳ پله کاهش رتبه علمی مواجه بوده است.