روزان: سالهاست که کارشناسان حوزه جمعیت و مسئولان نسبت به کاهش شدن روند زاد و ولد در ایران و حرکت کشور به سمت پیر شدن هشدار می دهند. در همین راستا طی چند سال گذشته دولت طرح های تشویقی متعددی را اجرایی کرده است. با این حال به نظر می رسد که این طرح ها چندان موفق نبوده اند کمااینکه معاون وزیر بهداشت چند روز قبل اعلام کرد که کشور با رشد منفی ۷ درصدی در حوزه رشد جمعیت مواجه است و اگر اقدامات دولت طی سالهای گذشته نبود، هم اینک رشد به منفی ۲۰ تا ۲۵ درصدی را تجربه می‌کردیم. همچنین وزیر بهداشت نیز در همین راستا گفته است که نظام پزشک خانواده و می تواند مشوقی برای رشد فرزند آوری باشد و برای همین دولت باید تمام تلاش خود را در جهت اجرای آن به کار گیرد. اما این راهکارها تا چه حد می تواند در رشد واقعی زاد و ولد ایرانی ها موثر باشد؟
محمد رضا ظفرقندی وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی چند روز قبل با بیان اینکه ترویج جوانی جمعیت باید در برنامه پزشک خانواده گنجانده شود گفت: باید از ابعاد مختلف از لحاظ قانونی و فراتر از آن در راستای جوانی جمعیت اقدامات اساسی انجام شود.
وی تصریح کرد: باید زایمان بی درد به مادران باردار آموزش و اطلاع رسانی شود تا به سمت سزارین سوق داده نشوند در این زمینه فرهنگ سازی ضروری و لازم الاجراست، در واقع بحث زایمان طبیعی و بی درد انگیزه های بارداری را افزایش دهد.
وی تاکید کرد: همچنین باید در شورای عالی بیمه در زمینه جوانی جمعیت مصوباتی را افزایش دهیم، فعالیت ها در این زمینه می‌تواند به صورت تصاعدی مشکلات را کم کند و امید را افزایش دهد.
وزیر بهداشت با تاکید بر اینکه جمعیت برای کشور به یک چالش اساسی تبدیل شده است گفت: با توجه به اینکه به فرزند آوری نگاه تولیدی و اقتصادی وجود دارد اما آمار جمعیت کشور نزولی شده است.
همچنین علیرضا رییسی معاون بهداشت، درمان و آموزش پزشکی وزارت بهداشت درباره میانگین سن زوج‌ها به هنگام تولد اولین فرزند گفته بود: میانگین سن مردان و زنان به هنگام تولد فرزند اول به ترتیب ۳۲.۳ و ۲۷.۵ است و این عدد بالا است و باید کاهش یابد
به گفته وی، بر اساس گزارش سازمان ثبت احوال کشور میزان رشد جمعیت کشور در سال گذشته نسبت به سال ۱۴۰۲ منفی ۷.۳ درصد و تعداد موالید نیز طی این مدت معادل یک میلیون و ۵۷ هزار نفر است به ۹۸۰ هزار رسیده است.
سندروم زوج های تنها
سیدمحمد سیدمیرزایی، جامعه‌شناس اما معتقد است که چالش کاهش زاد و ولد در ایران موضوع پیچیده ای نیست. وی در گفت و گو با «روزان» با ذکر اینکه سندروم آشیانه تهی یکی از عوارض کاهش زاد و ولد است می گوید: این سندروم در بین زوجینی که فرزند ندارند و یا زوجینی که به دلیل تعداد کم فرزند بعد از اینکه فرزندان بزرگ می شوند و به دلیل تحصیل یا ازدواج یا کار و هر چیز دیگری خانه و والدین راترک می کنند، تشکیل شده و در نهایت باعث افسردگی شدید در آنها خواهد شد.
ین جامعه‌شناس با ذکر اینکه چالش جمعیت، بسیار فراتر و پیچیده‌تر از آن است که بخواهیم با یکسری دستورالعمل‌های بهداشتی آن را اصلاح کنیم می گوید: به نظرم نکته همین جاست که مسئولان ما، این چالش را یک مسأله تک بعدی می‌بینند. در حالیکه در مورد «جمعیت» شما با موجودی به نام «انسان» مواجه هستید که موجودی چند وجهی است و موجوداتی هستند که ساختار‌های ذهنی و تمایلات و خواست‌های بسیار زیادی دارند که تبلور آنها را می‌توان در جامعه دید.
این جامعه‌شناس تصریح می‌کند: وقتی از جوانی سؤال می‌کنید که چرا ازدواج نمی‌کنی؟ با قیافه‌ای حق به جانب پاسخ می‌دهد؛ وقتی بعد از ۲۰ سال درس خواندن و فارغ التحصیل شدن از دانشگاه، نه کاری دارم و نه درآمدی و در بهترین حالت باید در اسنپ کار کنم، چطور می‌توانم با این هزینه‌ها، ازدواج کنم؟ یا خانواده‌ای را تصور کنید که یک یا دو فرزند دارد و حالا می‌خواهد با توصیه دولت فرزند سومی را بیاورد. آیا وی نباید تلاش کند تا خانه ۶۰ – ۷۰ متری‌اش را کمی بزرگتر کند تا بتواند فرزندانش را با حداقل‌های استاندارد‌های خانوادگی تربیت کند؟! آیا واقعاً وی می‌تواند با این قیمت‌های نجومی ملک یا اجاره بها، چنین کاری را بکند؟
سیدمیرزایی با بیان اینکه فرزندآوری، لوازم و ملزومات و بستر‌هایی می‌خواهد می‌گوید: فرزندآوری مستلزم تأمین درمان و آموزش و سرمایه و رفه و مسکن و روابط اجتماعی و حداقل‌های زندگی است. وگرنه دولت نتواند این ملزومات را فراهم کند، زوجین حاضر نیستند تن به فرزندآوری بدهند ضمن آنکه اگر هم این کار را بکنند، بعید است که بتوانند از عهده تربیت فرزند خود به خوبی برآیند و حتی ممکن است به خاطر فشار‌های اقتصادی و اجتماعی و… کانون خانواده از هم پاشیده شود. کمااینکه وقتی از برخی از جوانان و دانشجویان سؤال می‌کنم که چرا ازدواج نمی‌کنید؟ می‌گویند: چرا باید ازدواج کنیم و ۲ – ۳ سال دیگر مجبور شویم از هم جداشویم و تا آخر عمر کار کنیم و بتوانیم مهریه زن را بدهیم؟
وی از گسترش وحشتناک تکنولوژی به عنوان یکی دیگر از دغدغه‌های زوجین برای فرزندآوری یاد کرده و می‌گوید: واقعیت این است که رشد تکنولوژی‌های نوین و هوش مصنوعی باعث شده تا به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، در سالهای آینده اکثر مشاغل از بین بروند. در چنین شرایطی بسیاری از جوانان و زوجین جوان می‌گویند که چرا باید فرزندی را بیاوریم که ۲۰ سال بعد کمترین شانس را برای داشتن شغل و کار داشته باشد؟!
مشوق خوب است اما پایدار آن!
این پژوهشگر حوزه جمعیت با تأکید براینکه روند حرکت جامعه به سمت پیری با سرعتی سرسام‌آور در حال شکل‌گیری است می‌گوید: عواملی مثل اختلال اضطرابی، شخصیت ضد اجتماعی، عدم مسوولیت پذیری، تجارب ناخوشآیند کودکی از عوامل روحی و روانی هستند که می توانند در تصمیم فرزندآوری نقش ایفا کنند. به عنوان مثال، ، فرد اضطراب خیلی زیادی درباره یک آینده مبهم دارد، این افراد درباره اتفاقاتی که در آینده می افتد احساس ترس و نگرانی دارند، بنابراین چنین فردی به طور قطع در خصوص تولد، رشد و تربیت فرزند نیز این اضطراب ها را خواهد داشت.
وی از تجربیات ناخوشآیند کودکی هم به عنوان یکی دیگر از عوامل فرار والدین از بچه دار شدن یاد کرده و می گوید: به طور مثال فردی که در دوران کودکی از والدین خود تجربه های ناخوشایند دریافت کرده است خشم زیادی نسبت به پدر و مادر خود دارد و احتمال دارد تحت تاثیر این تجارب نخواهد تا هیچگاه در جایگاه پدر و مادر قرار بگیرد. چرا؟ چون این تجربه را به عنوان الگوی والدگری با کارکرد ناسالم در روابط خانواده باور کرده است .
سیذمیرزایی ادامه می‌دهد: در واقع فرزندآوری را با مشوق‌های ناپایدار نمی‌توان ترویج داد بلکه باید ابتدا دورنما و انگیزه و شوق آن را بین خانواده‌ها و زوجین جوان ایجاد کرد. مثلاً دولت حتی ممکن است بخواهد به زوجینی که فرزند می‌آورند حقوق و مزایا و تسهیلات ویژ های بدهد. اما باز هم مادران و پدران ایرانی حاضر نیستند زیر بار فرزندآوری بروند. چرا؟ چون اولاً به دولت‌ها اعتماد ندارند و ثانیاً می‌گویند؛ گیریم که دولت بخواهد حقوق و تسهیلات بدهد، چع تضمینی وجود دارد که چند سال بعد به بهانه اینکه پول نیست، دولت از زیر بار این مهم‌شانه خالی نکند؟! پس به جای اینگونه مشوق‌ها یا اینکه بخواهیم روی مسائل تک بعدی مانند بهداشت تأکید کنیم باید تلاش شود تا اقتصاد پویا شود و بتواند جلوی خروج نخبگان از جامه را بگیرد و حتی آنها‌یی که کوچ کرده‌اند را به برگشتن ترغیب کند. این‌ها همه می‌تواند نشانه‌هایی از ایجاد «امید» در یک جامعه باشد که خود بخود باعث خواهد شد تا فرزندآوری نیز دوباره روند صعودی به خود بگیرد.
این استاد دانشگاه اشاره به سخنان وزیر بهداشت در مورد لزوم توجه به ترویج پزشک خانواده و دیگر مشوق‌های بهداشتی برای صعودی شدن زاد و ولد در کشور می‌گوید: سخنان وزیر بهداشت کاملاً درست است ولی همه چالش حوزه در این موارد خلاصه نمی‌شود. مثلاً شما فرض کنید که طرح پزشک خانواده به شکل ۱۰۰ درصدی اجرا شد و حتی پزشکان برای معاینه بیماران به منازل آنها می‌روند و رایگان آنها را ویزیت می‌کنند. اما وقتی پزشک برای وی دارو تزیق می‌کند یا مثلاً نیاز به فیزیوتراپی و یا بستری شدن دارد، آن وقت، سرپرست خانواده چطور باید از پس هزینه‌های بیمارستان یا حتی داروخانه برآید؟ بخصوص اگر بیمار، کودک و نوجوان باشد که مسأله حادتر هم می‌شود.
لزوم اجرای قانون
سید میرزایی همچنین با اشاره به بخش دیگری از سخنان وزیر بهداشت در این خصوص می‌گوید: دکنتر ظفرقندی بین سخنانشان به نکته ظریفی اشاره کرده‌اند که اتفاقاً بسیار مهم است و باید در موضوع فرزندآوری بیشتراز بقیه موارد به آن توجه کرد. اینکه باید برای اصلاح رویه فرزندآوری، قانون اساسی را به درستی اجرا کرد. من هم معتقدم که اگر قانون اساسی ما به درستی اجرا شود، همه این موارد که لازمه فرزند اوری است در آن دیده شده است. از آموزش رایگان تا بهداشت و درمان برای همه، از الزام دولت به تأمین حداقل‌های زندگی برای شهروندان تا فراهم آوردن بستر‌های لازم برای یک زندگی معقول. اتفاقاً به نظرم باید برای فرزندآوری
وی در نهایت می گوید: نتیجه چنین رویه ای، آن می شود که خطرات فرهنگی و اجتماعی به عنوان پیامد‌های پیری جمعیت دامن جامعه را می گیرد و وضعیت به جایی می رسد که بسیاری از خانواده‌ها که از تنهایی رنج می‌برند ولی ترجیح می دهند به جای فرزند آوری، خلوت و تنهایی خود را با حیوانات پر کنند.
