روزان: همزمان با آبگیری سد پاشدان در افغانستان، جریان رودخانه هریرود به عنوان اصلی‌ترین منبع آب شرب استان خراسان رضوی مختل خواهد شد.
هریرود پس از گذر از افغانستان به مرز ایران می‌رسد و منبع اصلی تامین آب شرب بیش از ۲ میلیون ایرانی ساکن استان خراسان رضوی است. حالا هیئت حاکمه افغانستان جایی حوالی هرات بر روی یکی از سرشاخه‌های هریرود سدی به نام پاشدان ساخته و آن را آبگیری کرده است.
اختلاف ایران و افغانستان بر سر آب‌های مشترک مرزی موضوع تازه‌ای نیست و پیش‌تر شاهد بودیم که افغانستان با تکمیل بند کمال‌خان روی هیرمند و آبگیری سد بخش‌آباد روی فراه‌رود هامون را تشنه نگه‌داشته و مردم سیستان و بلوچستان و ایالت نیمروز در افغانستان را دچار مشکل کرده است.
هریرود نیز دیگر حوضه آبریز مورد اختلاف بود که همسایه شرقی چندسال پیش با آبگیری سد سلما، میزان آب ورودی به ایران از این رودخانه را کاهش داده و تأمین آب شرب خراسان رضوی را دچار مشکل کرده بود، اکنون نیز به‌نظر می‌رسد تکمیل سد پاشدان روی سرشاخه دیگری از هریرود، به‌معنای قطع جریان آب این رودخانه به داخل کشورمان باشد، اقدامی که به‌طور قطع خلاف حقوق محیط‌زیستی بشر است و مردم شهر مشهد را دچار مشکل خواهد کرد.
سخنگوی صنعت آب، بهره‌برداری یک‌جانبه از رودخانه هریرود را موجب نقض حقوق عرفی دانست و گفت: اثرات این اقدام یک جانبه طرف افغانی نه تنها تامین آب شرب و بهداشت چند میلیون نفر را متأثر می‌کند، بلکه به آسیب گسترده به محیط‌زیست پایین‌دست نیز منجر می‌شود.
همزمان با آبگیری سد پاشدان در افغانستان، جریان رودخانه هریرود به عنوان اصلی‌ترین منبع آب شرب استان خراسان رضوی مختل خواهد شد.
پس از گذر از افغانستان به مرز ایران می‌رسد و منبع اصلی تامین آب شرب بیش از ۲ میلیون ایرانی ساکن استان خراسان رضوی است. حالا هیئت حاکمه افغانستان جایی حوالی هرات بر روی یکی از سرشاخه‌های هریرود سدی به نام پاشدان ساخته و آن را آبگیری کرده است.
لزوم یک دیپلماسی قوی
یک دهه پس از آبگیری سد سلما، این دومین مانعی است که افغانستان بر روی هریرود بنا کرده و جریان آب به سمت ایران و ترکمنستان را مختل می‌کند. یک شرکت آذربایجانی با ۱۸ ساعت کار روزانه ساخت سد پاشدان را با سرعت به مرحله آبگیری در روز‌های گذشته رساند. طالبان می‌گوید که پس از آبگیری سد پاشدان، ۱۳ هزار هکتار زمین کشاورزی سیراب می‌شود، اما تجربه سدسازی نشان داده که چند صد هزار هکتار اراضی در پایین دست واقع در افغانستان به دلیل نرسیدن آب از بین خواهد رفت.
وزارت انرژی و آب افغانستان اعلام کرده که دورخیز برای سدسازی روی هریرود به سلما و پاشدان ختم نمی‌شود و ساخت دو سد تیرپل و گفگان نیز در دستور کار قرار دارد. یک کارشناس دیپلماسی دیگر محمد امینی می‌گوید که سد یک ابزار است که موضع افغانستان را بالا می‌برد و دیپلماسی نه پس از آبگیری بلکه پیش از آن باید به فکر حق ملت ایران باشد.
اما یک کارشناس دیپلماسی آب رسول میرآیینی معتقد است که حقابه ایران از رودخانه‌های مشترک تنها با یک برنامه قوی دیپلماسی قابل وصول است، درست است که سد پاشدان آبگیری شده، اما با یک دیپلماسی قوی حق مردم ایران باید وصول شود.
دانشگاه تربیت مدرس در گزارشی با عنوان اصول مذاکره در دیپلماسی آب، ایجاد بسته‌های دیپلماسی برای گفت‌و‌گو با افغانستان شامل تجمیع مسائل آب، برق، معادن و مهاجران را به عنوان یک الگوی موفق مذاکره بین‌المللی پیشنهاد کرده که به کمک آن می‌توان حقابه کشور را زنده کرد.
امکان پیگیری حقوقی
دکتر محسن موسوی خوانساری؛ دکترای مدیریت منابع آب نیز در این خصوص گفت: رعایت حقوق آب‌های مرزی در بسیاری کشورهای همجوار رعایت می‌شود، به‌طور مثال در غرب کشور خودمان بیش از ۳۲ رودخانه وجود دارد که به عراق می‌ریزد و ایران اغلب تقسیم ۵۰درصدی حقابه را رعایت می‌کند، همچنین در حوضه آبریز هریرود نیز توافقی با ترکمنستان داریم که حقابه این کشور بر اساس توافق را در «سد دوستی» به آنها تحویل می‌دهیم.
وی ادامه داد: درخصوص هریرود معاهده یا تفاهمی با افغانستان نداریم و این کشور در سرشاخه‌های هریرود پیش‌تر «سد سلما» و اکنون سد «پاشدان» را آبگیری کرده است. اگرچه معاهده‌ای وجود ندارد اما بر اساس مصوبات سازمان ملل متحد، در کشورهای همجوار که دارای رودخانه‌های مرزی مشترک هستند، باید حقابه پایین‌دست رعایت شود و حقوق محیط‌زیستی حقابه‌بران پایمال نشود، لذا دولت افغانستان نیز باید این حقوق را رعایت کند.
این دکترای مدیریت منابع آبی گفت: هریرود بخشی از آب شرب شهر ۴میلیون‌نفری مشهد را تأمین می‌کند که این موضوع باید مورد توجه دولت‌مردان افغانستان باشد اما متأسفانه این اتفاق نیفتاده است و پیش‌تر نمونه آن را در سد سلما و اکنون در سد پاشدان می‌بینیم.
موسوی خوانساری در پاسخ به این سؤال که آیا امکان پیگیری حقوقی در سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی وجود دارد، گفت: بله، این امکان وجود دارد، البته اگر معاهده‌ای بود شرایط پیگیری نیز راحت‌تر بود اما بازهم بنا بر مصوباتی که سازمان ملل متحد درباره رعایت حقوق محیط‌زیستی به‌عنوان یکی از حقوق بشر دارد، می‌توان موضوع را از جنبه حقوقی پیگیری کرد اما بهتر این است که چنین مسائلی میان دو کشور همجوار حل‌وفصل شود.
وی افزود: کشور ما خیلی زودتر از اینها باید اقدام می‌کرد و« سازمان مشترک حوضه آبریز هریرود» را میان ایران، افغانستان و ترکمنستان تشکیل می‌داد. در این سازمان مسائل مشترک این ۳ کشور دیده می‌شد اما خیلی دیر اقدام کردیم، در مورد ارس هم همین اتفاق افتاد و کوتاهی کشور ما منجر به این شد که در آنجا نیز به مشکل بخوریم، اصولاً در کشورهایی که رودخانه مرزی مشترک دارند، باید وزارت امور خارجه در بحث محیط زیست فعال باشد اما در ایران این فعالیت تازه شروع شده است و سال‌های قبل محیط زیست اولویت این وزارتخانه نبوده است.
این کارشناس تأکید کرد: زمانی که بحث آب‌های مرزی مطرح می‌شود، پشت‌پرده آن تبادلات سیاسی و اقتصادی و معاملات برد ـ برد وجود دارد و هر دو کشور باید نفع ببرند.
موسوی خوانساری در پایان گفت: این اقدام افغانستان می‌تواند ترکمنستان را نیز دچار مشکل کند چراکه مسلماً اگر آب به سد دوستی نرسد، فعالیت کشاورزی ترکمنستان در پایین‌دست این سد دچار مشکل می‌شود.
بدین ترتیب به نظر می رسد ایران در حوزه آب و انرژی با چالش جدیدی مواجه شده است. چالشی که می تواند تاثیر مستقیمی روی زندگی شهروندان آن داشته باشد. حالا باید منتظر ماند و دید که دولت وفاق، چگونه و با چه سیاستی از این بحران گذر خواهد کرد؟
