رسول سلیمی: از فردای خروج امریکا از افغانستان، ناظران سیاسی پیش‌بینی می‌کردند که باتوجه‌به تحریم‌های آمریکا و ضعف اقتصاد افغانستان، حکومت طالبان برای تأمین نیازهای خود به کشت بیشتر مواد مخدر روی آورد. اما ۷ ماه پس تسلط طالبان بر افغانستان، ملا هبت الله آخوندزاده رهبر طالبان طی فرمانی کشت، تولید و خریدوفروش مواد مخدر را ممنوع اعلام کرد و از برخورد با متخلفان بر اساس «شریعت اسلامی» اسلامی خبر داد.
اما بر خلاف این گمانه‌زنی‌ها، اداره مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل در گزارش جدید خود گفته که کشت مواد مخدر در افغانستان در سال ۲۰۲۳ میلادی، ۹۵ درصد کاهش‌یافته است. برابر این گزارش چنین رهاوردی نتیجه ممنوعیت اعمال شده از سوی طالبان است. در گزارشی که از سوی بخش مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل منتشر شده آمده است که بر اساس ارزیابی‌های این نهاد کشت مواد مخدر در تمام نقاط افغانستان از ۲۳۳ هزار هکتار زمین به ۱۰ هزار هکتار کاهش‌یافته است و این دستاورد بزرگی محسوب می‌شود. این در حالی بود که در سال‌های گذشته، ۸۰ تا ۹۰ درصد تریاک جهان از افغانستان تأمین می‌شد.
با رفع نگرانی درباره کاهش سطح زیر کشت مواد مخدر در افغانستان، نگرانی جدیدی که از سوی برخی محافل از جمله در ایران مطرح شد که انگشت اتهام تولید مواد مخدر صنعتی در افغانستان را متوجه مقامات طالبان می‌کرد. اگرچه قبل از روی کار آمدن حکومت طالبان نیز گزارش‌هایی درباره آزمایشگاه‌های تولید مواد مخدر صنعتی در نقاط مختلف این کشور وجود داشت و در کنار مواد مخدر سنتی، به‌تدریج رشد تولید و قاچاق مواد مخدر صنعتی هم گزارش شد. گفته می‌شود یکی از مهم‌ترین مواد مخدر صنعتی تولید شده در افغانستان مت‌آمفتامین است.
کارشناسان سیاسی معتقدند در حال حاضر سه نوع دیدگاه درباره تولید مواد مخدر صنعتی در افغانستان تحت حاکمیت طالبان وجود دارد؛ دیدگاه بدبینانه حکایت از آن دارد که حکومت طالبان عامدانه سیاست‌گذار از مواد مخدر سنتی به مواد مخدر صنعتی را انتخاب کرده، دیدگاه خوش‌بینانه معتقد است که طالبان هم‌زمان مبارزه با هر دو نوع مواد مخدر را در دستور کار دارد و دیدگاه سوم میانه بر این باور است که طالبان در این عرصه توان کافی را ندارد.
هر چند که حکومت طالبان سیاست منع کشت مواد مخدر را از سال زراعی جاری اعمال کرده، اما میزان مواد مخدر کشف شده توسط کشورهای همسایه افغانستان نشان می‌دهد که انبارهای قاچاقچیان مواد مخدر هنوز مملو از این مواد است.
نوآوری کشاورزان افغانستانی بعد از ممنوعیت خشخاش
گرچه مزارع خشخاش افغانستان از گذشته تأمین‌کننده اصلی تریاک در جهان بوده؛ اما قاچاقچیان مواد مخدر اکنون به یک گیاه محلی به نام «افدرا (ریش‌بزی یا ارمک)» دست‌یافته‌اند که منبع طبیعی عنصر اصلی مت‌آمفتامین است. این گیاه در برخی مناطق روستایی افغانستان در مراکز فعال تولید مت‌آمفتامین کشت شده و به‌صورت آزادانه در ولایت فراه به فروش می‌رسد. ناظران سیاسی اذعان دارند مقامات دولتی پیشین و تاجران مواد مخدر، در شش سال گذشته صدها لابراتوار مت‌آمفتامین در افغانستان تأسیس کردند و هر ماه نیز بر تعداد آنها افزوده می‌شود؛ زیرا بحران اقتصادی کشور، افغان‌ها را مجبور می‌کند تا منابع جدید درآمد پیدا کنند.
بنابراین، باید گفت علاوه بر تولید تریاک، منبع درآمدزای مهم دیگری برای طالبان وجود دارد. برابر گزارش‌ها صنعت مت‌آمفتامین فرصت‌های شغلی برای بیش از ۲۰۰۰۰ نفر فراهم کرده که از این تعداد ۵۰۰۰ نفر در لابراتوارهای مت‌آمفتامین مشغول به کار هستند. گرچه غالب مت‌آمفتامین تولید شده برای صادرات است، اما تعداد فزاینده‌ای از افغان‌ها نیز به‌عنوان مخدر انتخابی خود به آن روی می‌آورند و مصرف داخل افغانستان نیز را نیز به خود اختصاص داده است.
درحالی‌که اقتصاد افغانستان اندکی پس از تسلط طالبان در مارپیچی پیوسته و تدریجی از رکود و سقوط افتاد، بحرانِ اقتصادیِ ناشی از تحریم‌ها، مسدودشدن دارایی‌های بانک مرکزی و حذف کمک‌های خارجی، شرایطی از بحران اقتصادی و مالی، نه‌تنها اراده مبارزه با مواد مخدر را از دستان طالبان سلب کرد؛ بلکه مسیرهای جدیدی برای قدرت‌نمایی طالبان در حوزه‌های سودآورتری از تجارت مواد مخدر را گشود.
مناسب‌بودن آب‌وهوای جنوب افغانستان برای رشد گیاه افدرا و همچنین آسان بودن تولید مت‌آمفتامین، برای کشاورزان این منطقه زمینه لازم را فراهم کرده است تا با امکانات اندک، برای خود کارخانه‌های تولید مت‌آمفتامین راه بیندازند و تولیداتشان را به بازار عرضه کنند. گزارشگران واشنگتن‌پست از بازار بزرگی در شهرستان بکواه در استان فراه دیدن کرده‌اند که در آن، روزانه ده‌ها کیلوگرم مواد مخدر معامله می‌شود. در گزارش این روزنامه آمده است: «یکی از پرجنب‌وجوش‌ترین قطب‌های عرضه مواد مخدر در افغانستان، در غرب قندهار است که به ردیفی از مغازه‌های غبارآلود منتهی می‌شود. بالای این مغازه‌ها پرچم طالبان نصب است و عمده‌فروشانی که اینجا کار می‌کنند، هر هفته، ده‌ها کیلو مت‌آمفتامین جابه‌جا می‌کنند.» ارزش یک کیسه نیم‌کیلویی مت‌آمفتامین که در خیابان‌های اروپا و آمریکا ده‌ها هزار دلار قیمت دارد، در بازار بکوا ۲۵۰ دلاراست.
صنعت تولید شیشه در افغانستان رونق می‌گیرد
در همین حال و باتوجه‌به اینکه افغانستان مسئولیت تولید بیش از ۸۰ درصد تریاک در جهان را دارد، مقامات سازمان ملل نگران بودند که تسلط و قدرت‌یابی مجدد طالبان به رونق تولید منجر شود و حالا پس از سلطه آنها بر کشور کارشناسان معتقدند جریان تجارت مواد مخدر تحت حاکمیت طالبان به‌ویژه در زمینه تولید و فروش مت‌آمفتامین و فراورده‌های جانبی آن یعنی شیشه در حال رونق است.
تسلط طالبان باعث افزایش تجارت مواد مخدر شده و وعده طالبان برای پاکسازی کشور از مواد مخدر نه تنها محقق نشده بلکه تولید و قاچاق مواد مخدر از زمان تغییر رژیم در افغانستان در سطوح بالا در حال تداوم است. با وجود بیانیه‌های منظم در مورد ممنوعیت کشت تریاک، تجارت مواد مخدر در افغانستان ادامه دارد، هرچند که ابعاد دقیق حجم و درآمد حاصل از آن هرگز به طور کامل کشف نشده است. از دیگر سو آنچه گزارش‌ها نشان می‌دهد افغانستان به زودی به تولید کنندۀ عمدۀ شیشه تبدیل خواهد شد که زنگ خطر بزرگی برای ایران و سایر کشورهای همسایه آن خواهد بود.
به باور برخی ناظران، طالبان از طریق اعلامیه‌های تاکتیکی وانمود می‌کنند که تولید مواد مخدر در افغانستان را متوقف می‌کنند تا از نظارت دقیق بین‌المللی بر کشت تریاک در این کشور سرباز زند. اما به‌هرحال به نظر می‌رسد ممنوعیت جدید طالبان بر مواد مخدر در این کشور، قیمت تریاک و هروئین را افزایش داده و تجارت مواد مخدر را تا حدی به سمتِ مخفی‌شدن و افتادن در کانال‌های تجارتی پنهان سوق داده است.
از سوی دیگر به باور برخی این اقدام به‌عنوان رویکردی هوشمندانه از سوی این گروه و در تکرار نتایجِ ممنوعیت در سال ۱۹۹۴ تلقی می‌شود. دلیل دیگر این حرکت، نیاز به کسب مشروعیت بین‌المللی و به‌رسمیت‌شناختن دولت غیرمشروع و غیر فراگیر خود و تحریک جامعه ملل برای کمک‌های اقتصادی و تأمین مالی است. طالبان از طریق این ممنوعیت، در پی جذب کشورهای متأثر از تجارت تریاک و کسب حمایت جامعه بین‌المللی از جمعیت محلی و ایجاد سیاست‌های دولتی «پایدار» بوده است. اما جدا از این ممنوعیت، چیزی که اکنون شاهد آن هستیم رشد تجارت مواد مخدر به‌ویژه رونق در صنعت مت‌آمفتامین و تبدیل‌شدن آن به تجارتی سودآور برای حکومت این کشور در تحریم است.
