روزان: دو سال قبل بود که، رئیس سازمان نقشه‌برداری گفت «اطلاعات دقیق فرونشست زمین را به صورت محرمانه برای مسئولان کشور ارایه می‌کنیم تا برای آن تدبیری بیندیشند. .» حالا اما به نظر می رسد همان روز موعود باشد. ایامی که هر روز خبری از فرونشست در یکی از مناطق کشور خبری می شود.
اصطلاح «فرونشست» حداقل یک دهه است که از ادبیات متخصصان زمین‌شناسی، به جمله و گفتار شهروندان هم رسیده ولی نگرانی بابت نتایج مرگباری که این پدیده انسان‌ساخت و محصول بی‌کفایتی‌ها به دنبال خواهد آورد، مثل بسیاری وقایع لابه لای روزمرگی‌ها و موج گرانی‌ها گم و کمرنگ شده است.
مقصر اصلی وقوع این پدیده، اینطور که در این دهه با اعداد و ارقام و سند غیر قابل انکار اثبات شده، دولت‌ها بوده‌اند که با وجود اولین شواهد از اولین فرونشست در نقاطی از استان کرمان، آن هم در نیمه دهه ۱۳۴۰، بی‌توجه به اینکه این پدیده می‌تواند مانند ترکی در دیواری متزلزل، ادامه یابد و ممتد شود و بخصوص، بی‌توجه به اینکه مهم‌ترین عامل ممتد شدن این ترک، خالی شدن زیر پا و پوسته زمین خواهد بود، با تخریب ذخایر آب زیرزمینی، تیشه به ریشه عوامل پایداری خاک در اقصی نقاط کشور زدند. توسعه کشاورزی بدون توجه به شرایط جغرافیایی و ظرفیت‌های خاک منطقه، توسعه بی‌رویه چاه‌های برداشت آب برای محصولات پرآب بر، چشم‌پوشی رفیقانه و مداراجویانه بر برداشت غیرمجاز از ذخایر آبی، ساخت‌و‌ساز بی‌رویه بدون توجه به ظرفیت محدود برداشت آب در یک منطقه مشخص، مهم‌ترین‌ترین دلایل گسترش فرونشست در اقصی نقاط ایران است.
در همین راستا، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم گفت: سه دشت قم_ساوه (جعفریه)، دشت قم_کاشان و دشت قم_کهک، در استان قم دچار بحران فرونشست زمین هستند.
محمد احمدی جبلی در مورد پدیده فرونشست زمین در استان قم اظهار کرد: ما گزارشات مختلفی را در زمینه بحران فرونشست داشتیم که یکی از آن‌ها مربوط به سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور بود. این سازمان در راستای بحران فرونشست مطالعاتی را بین سال‌های ۹۶ تا ۹۸ انجام داد و گزارشات مستند و نقش‌های آن را به صورت محرمانه برای استان قم و سایر استان‌های کشور ارسال کرد.
وی افزود: پس از آن سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور مجدد نامه‌ای را در ۳۱ مردادماه امسال خطاب به معاون وزیر نیرو فرستادند و در آن همه دشت‌های کشور که بحران فرونشست زمین در آن رخ داده بود را رده‌بندی کرده بودند که در بسیاری از این دشت‌های نام‌برده بحران جدی فرونشست دیده می‌شد.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم گفت: در این مکاتبه درخواست شده بود که برای این دشت‌ها به هیچ عنوان مجوز حفر چاه و کف شکنی چاه جدید صادر نشود تا زمانی که این بحران فرونشست برطرف شود.
احمدی جبلی تصریح کرد: در مکاتبه‌ای که سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور برای همه دشت‌های کشور ( ۶۱۱ دشت) ارسال کرده بود، ۳ دشت مربوط به استان قم بود. دشت قم_ساوه (جعفریه)، دشت قم_کاشان و دشت قم_کهک، ۳ دشتی است که در وضعیت رده‌بندی، رتبه زیاد و خیلی زیاد را به خود اختصاص داده‌اند.
وی افزود: بنابراین این ۳ دشت در استان قم دچار بحران فرونشست زمین شده‌اند که البته دشت قم_ساوه (جعفریه) باحدود ۲۷، ۲۸ سانتیمتر در سال و دشت قم_کاشان با حدود ۱۱، ۱۲ سانتیمتر در سال در وضعیت وخیم‌تری قرار دارند.
مازنداران هم به صدر آمد
در این میان بسیاری از استان هایی که کمتر شاهد فرونشست بودند نیزحالا در وضعیتی بحرانی قرار گرفته اند. مازندران یکی از همین مناطق است. علی بیت اللهی رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی وزارت راه در شبکه‌های اجتماعی درباره وضعیت وخیم فرونشست زمین در استان مازندران نوشت:فرهاد خلردی مدیر وقت مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای مازندران در ۲۵ مرداد ۱۴۰۳ اعلام کرد:”در پایان تیرماه سال ۱۴۰۳ سطح آب‌های زیرزمینی مازندران نسبت به پایان تیر ۳۰ سال پیش، ۹۴ سانتیمتر پایین‌تر رفته است. از نظر حجم آبخوان نیز کاهش ۱۶۶ میلیون متر مکعبی نسبت به دوره درازمدت رخ داده است(مرداد ۱۴۰۳).
پیشتر در بهمن ۱۳۹۸ سید مهدی میرعمادی، مدیر وقت حفاظت از منابع آب شرکت آب منطقه‌ای مازندران نیز از کاهش تا مرز ۱٫۵۷ متری سطح آب‌های زیر زمینی طی ۱۵ تا ۲۰ سال اخیر در شرق استان و ممنوعه اعلام شدن دشت بهشهر _بندرگز خبر داده بود.
برداشت ۱ میلیارد و ۱۴۰ میلیون متر مکعبی آب از چاه های استان مازندران در سال ۱۴۰۲ برای آبیاری و برداشت آب از ۷۲۰ حلقه چاه برای تامین آب شرب مردم استان(۸۵ درصد آب مورد نیاز ساکنان استان از طریق منابع آب زیرزمینی تامین می شود)، مصرف ۹۰ درصد آب در حوزه کشاورزی و ۸ درصد برای تامین آب شرب و وجود ۱۴۸ هزار حلقه چاه(چاه های مجوزدار و فاقد مجوز) از دیگر موارد اعلامی مسئولین آب استان مازندران است.
با توجه به افت سطح آب زیرزمینی بویژه در محدوده‌های شرقی استان مازندران( بنا به تاکید مسئولین آب استان) و آمارهای اعلامی و با توجه به نوع نهشته های آبرفتی در نوار بین کوهستان(جنوب)-ساحل(شمال) مازندران، وقوع و توسعه پدیده “فرونشست زمین”، به‌عنوان فرجام این پروسه در محدوده های شرقی استان، قابل انتظار است.
حمله به زیر ساخت ها
اما علاوه بر این موارد فرونشست به شدت زیر ساخت های کشور را نیز مورد حمله قرار داده است. براساس آخرین گزارشی رسمی که سازمان حفاظت محیط‌زیست منشر کرده است: «در حال حاضر ۲۵۶ شهر از ۴۲۹ شهر ایران درگیر مسئله فرونشست هستند. در این میان، هشت شهرستان شامل کرمان، رفسنجان، و سیرجان در استان کرمان، مرودشت در استان فارس، نیشابور در استان خراسان رضوی، بوئین‌زهرا در استان قزوین و گنبدکاووس و آق‌قلا در استان گلستان فرونشستی به‌وسعت بیش از یک‌هزار کیلومترمربع را تجربه می‌کنند. خطوط مترو، بزرگراه‌ها، جاده‌های اصلی، خطوط راه‌آهن و جاده‌های کامیون‌رو از جمله زیرساخت‌هایی هستند که در معرض آسیب از فرونشست قرار دارند.
همچنین از ۹ هزار و ۵۰۰ کیلومتر خطوط ریلی در سراسر کشور حدود ۱۵ درصد (معادل یک‌هزار و ۳۸۰ کیلومتر) در نواحی درگیر فرونشست کشیده شده‌اند. فرودگاه‌ها، ایستگاه‌های مترو و ایستگاه‌های راه‌آهن نیز به‌گونه قابل ملاحظه‌ای در معرض خطر فرونشست قرار دارند.
براساس این گزارش هشت فرودگاه بزرگ و متوسط شامل فرودگاه بین‌المللی تهران با بیش از ۸ میلیون مسافر در سال، فرودگاه‌های بین‌المللی اصفهان و ارومیه و نیز فرودگاه‌های کرمان، گرگان و شهرکرد که از جمله فرودگاه‌هایی هستند که در مناطق شهری قرار دارند با خطر آسیب زیرساختی از فرونشست روبه‌رو هستند. همچنین ۵۴ ایستگاه از ۳۱۰ ایستگاه راه‌آهن و ۲۵ ایستگاه مترو از ۲۱۵ ایستگاه احداث‌شده در نواحی فرونشست واقع شده‌اند.»
در این گزارش با اشاره به این که فرونشست اثر قابل‌ملاحظه‌ای بر جمعیت ایران دارد، تاکید شده است: «حدود ۱۴ میلیون نفر، یعنی یک‌پنجم جمعیت فعلی ایران، متأثر از فرونشست شدید هستند. تحلیل ریسک با استفاده از داده‌های جمعیتی و سنجش فرونشست‌ها نشان می‌دهد که تقریباً ۷ درصد از جمعیت ایران در مناطق کم‌خطر، ۱۰ درصد در مناطق در خطر متوسط و یک درصد در مناطق پرخطر ساکن‌اند.
استان‌هایی مانند کرمان، البرز، خراسان رضوی، اصفهان و تهران بیش‌از یک‌چهارم جمعیت‌شان در مناطقی زندگی می‌کنند که با فرونشست روبه‌رو است. همچنین بیش‌از ۹۵درصد جمعیت در ساکن در مناطق پرخطر از نظر فرونشست در تهران، البرز، فارس، خراسان رضوی و کرمان متمرکزاند. در تهران ۳۵۰ هزار نفر، در البرز ۲۹۰ هزار نفر، در فارس ۹۱ هزار نفر، در خراسان رضوی ۸۹ هزار نفر و در کرمان ۵۲ هزار نفر در مناطقی سکونت دارند که خطر فرونشست در بالاترین حد برآورد می‌شود.»
در ادامه این گزارش نوشته شده است: «درمجموع ۳.۵ درصد از مساحت ایران یعنی حدود ۵۶ هزار کیلومترمربع با خطر فرونشست مواجه است؛ درحالی‌که ایران به‌طور میانگین ۱.۸ سانتیمتر در سال در خود فرومی‌رود، بیش‌از سه‌هزار کیلومتر مربع از این سرزمین شاهد فرونشست بیش‌از ۱۰ سانتیمتر در سال است. این عارضه در برخی نقاط به ۳۵ سانتیمتر در سال نیز می‌رسد.»
