فلوشیپ و تاریخ تعاملات جهانی نشر

در آستانه برپایی نخستین فلوشیپ در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، جا دارد به سابقه تعامل صنعت نشر ایران و بازارهای جهانی هم بیندیشیم.
به طور کلی پیشبرد هیچ امری بدون شناخت و تحلیل پیشینه و تاریخ آن حوزه ممکن نیست و بدیهی‌ترین پیش‌نیازی که مدیران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخش‌های مرتبط آن همچون پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، دفتر مجامع و روابط فرهنگی و امور بین‌المللی خانه کتاب و ادبیات ایران و همچنین نهادهای مرتبط با این امر در خارج از وزارت ارشاد همچون وزارت امور خارجه، وزارت اقتصاد و بازرگانی، اتاق بازرگانی ایران، سازمان توسعه صادرات و … باید به آن بیندیشند، تدوین تاریخ تعاملات جهانی صنعت نشر ایران است.
ممکن است گفته شود تعامل ایران با بازارهای جهانی نشر چنان نحیف و نوپاست که پیش کشیدن بحث تدوین تاریخ آن غیرواقع‌بینانه و طنزآمیز است. اما چنین نیست و از اولین سال‌های فراگیری صنعت چاپ در جهان، ایران و بازار ایران می‌توانند مفصلاً درباره آن سخن بگویند. برای نمونه ورود اولین دستگاه‌های چاپ سربی در دوره صفوی به ایران، ورود کتاب و مطبوعات چاپی به شکل محدود اما مستمر از اروپا و عثمانی و روسیه به ایران حتی قبل از برآمدن قاجاریان، واردات گسترده کتاب فارسی از هند به ایران از میانه حکومت ناصرالدین شاه قاجار، واردات کاغذ برای چاپ کتاب و مطبوعات به ایران از دوره فتحعلی شاه، شکل‌گیری سامانه‌های توزیع نشریات فارسی زبان خارج از کشور در ایران از دوره ناصری و پذیرش مشترک در خارج از ایران برای نشریات ایرانی از همان دوره، پذیرش و معرفی نمایندگی نشریات خارجی در ایران و برعکس، از جمله شاخه‌های چنین تعاملاتی در دوره قاجار به شمار می‌آید.
در همین راستا می‌توان از چاپ غیرقانونی کتب فارسی خارج از ایران توسط چاپخانه‌های داخلی به جای واردات کتاب و شکایت‌های متعدد میان نویسندگان و چاپخانه‌های خارج از کشور از چاپخانه‌داران و کتابفروشان ایرانی یاد کرد (برای نمونه شکایات متعدد طالبوف بابت چاپ غیرقانونی کتاب احمد در ایران). با این حال به مرور با شکل‌گیری رویه قضایی و سنت حرفه‌ای در صنعت نشر ایران، شکلی از خرید و فروش کپی‌رایت و توافق بابت چاپ کتاب‌ها در ایران به منظور کاهش هزینه‌های حمل و نقل و واردات معمول می‌شود.
تعامل کتابفروشان و مورخان کتاب کودک در ایران در همان دوره قاجار راه‌های تجارت کتاب کودک فارسی میان کلکته و لکنو در هند تا بادکوبه و تفلیس و تمرخان و اسلامبول و قاهره و لندن و لیدن را یافته بودند. موضوع قابل بررسی دیگر چاپ کتاب درسی غیرفارسی همچون عربی و ترکی در ایران و فروش آن به مدارس کشورهای دیگر از همان دوره قاجار است.
همین روند را می‌توان در دوره پهلوی هم با جزئیات و تفصیلات بیشتر پی گرفت و برای نمونه از چاپ آثار صبحی مهتدی در سایر کشورها از دهه سی، تقدیر از کتاب یمینی‌شریف در آمریکا در همان دهه و پس از آن جوایز مختلف برای متون و تصاویر کتب کودک ایران و چاپ آثار ایرانی در آن سوی مرزها در دهه چهل و پس از آن سخن گفت.