گروه دیپلماسی: روز جمعه جمهوری اسلامی ایران پس از ۱۶ سال انتظار برای عضویت در سازمان همکاری شانگهای با امضای تعهدات لازم، به عنوان عضو دائم این سازمان پذیرفته شد. پذیرش عضویت ایران در این سازمان از سوی دولت سیزدهم به عنوان دریچه‌ای برای مقابله با تحریم‌ها و گشایش در مناسبات خارجی یاد می‌شود.
بنابرتوییت سخنگوی دولت، لایحه «الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به سازمان همکاری شانگهای» پس از تصویب در دولت، جهت طی تشریفات قانونی تقدیم مجلس خواهد شد. با این اوصاف، شوکت میرضیایف رییس جمهور ازبکستان به عنوان میزبان بیست و دومین اجلاس سران شانگهای، روز جمعه در سخنرانی خود، عضویت دائم ایران در این سازمان را اعلام کرد. جمهوری اسلامی ایران در بیست و یکمین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای با حضور ۱۲ عضور دائمی و ناظر به عضویت دائم این نهاد در آمد.
سازمان همکاری شانگهای از تاسیس تا عضویت دائم ایران
سازمان همکاری شانگهای در ژوئن سال ۲۰۰۱ به طور رسمی از سوی کشورهای چین، روسیه، قزاقستان، قیرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تاسیس شد. با وجود اعلام رسمی این نهاد در اوایل دهه ۲۰۰۰ بنیان اصلی ایجاد این سازمان را باید در رقابت قدرت‌های بزرگ بر سر منطقه آسیای میانه در دوران پس از پایان جنگ سرد (بعد از ۱۹۹۱) دانست.
در ۲۶ آوریل ۱۹۹۶ سران کشورهای چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان با هدف اعتمادسازی امنیتی در مرزهای خود در شهر شانگهای چین، تحت عنوان «شانگهای ۵» گردهم آمدن و در نهایت پس از ۵ نشست سالانه، در ۲۰۰۱ به طور رسمی ایجاد «سازمان همکاری شانگهای» را اعلام کردند.
از همان سال‌های ابتدایی این سازمان، تلاش‌های ایرانی برای عضویت آغاز شد که البته در سال ۲۰۰۵ ایران به عضویت ناظر این سازمان پذیرفته شد. مغولستان در سال ۲۰۰۴ و یک سال قبل ایران، پاکستان، هند و افغانستان در سال ۲۰۰۵ و بعد از آن نیز بلاروس به عنوان عضو ناظر به سازمان مذکور ملحق شدند.
هند و پاکستان نیز از سال ۲۰۱۷ به عضویت دائم این سازمان درآمدند و ایران نیز به عنوان عضو دائم جدید در ۲۵ شهریور ۱۴۰۱ (۱۶ سپتامبر ۲۰۲۲) به این سازمان ملحق شده است. با این اوصاف، اکنون ۹ عضو دائمی سازمان همکاری شانگهای عبارتند از هند، قزاقستان، چین، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان، ایران و ازبکستان و سه کشور افغانستان، بلاروس و مغولستان نیز به عنوان عضو ناظر و شش کشور آذربایجان، ارمنستان، پادشاهی کامبوج، نپال، ترکیه و سریلانکا نیز از شرکای گفت‌وگوی آن محسوب می‌شوند.
پایان ۱۶ سال انتظار ایران
ایران با وجود داشتن مناسبات حسنه با کشورهای موسس و عضو سازمان همکاری‌های شانگهای مسیر نسبتا دشواری از حضور به عنوان عضو ناظر تا عضویت دائم را طی کرد. طی سال‌های بعد از ۲۰۰۵ به طور متمادی بحث پذیرش عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای مطرح بوده است اما تا جولای ۲۰۱۵ و بعد از امضای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) میان تهران وکشورهای ۱+۵ تحریم‌های بین‌المللی و قطعنامه‌های شورای امنیت مانع حقوقی و سیاسی محدودکننده در برابر پیوستن ایران به این نهاد بود. اما پس از تصویت قطعنامه ۲۲۳۱در شورای امنیت سازمان ملل متحد، اولین گام جدی برای عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای برداشته شد و مانع حقوقی بزرگ حذف شد. در این میان، گسترش نزدیک ایران به کشورهای عضو دائم سازمان همکاری شانگهای نیز از اهمیتی فوق‌العاده برخوردار بود و به نظر می‌رسد زمینه اعتماد میان طرفین را به همراه داشته است.
با نظر به این اوصاف، در سال ۲۰۱۷ تلاش ایران برای عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای با وجود موافقت تمامی اعضا، به دلیل مخالفت تاجیکستان که با طرح دلایل مختلف امنیتی، سیاسی و… بود، بدون نتیجه باقی ماند اما در وضعیت جدید شاهد بودیم که دوشنبه نیز نسبت به عضویت دائم تهران، رویکرد مثبتی ارائه و با پذیرش عضویت دائم ایران موافق‌کرد. در نهایت دیروز ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱ (۲۶ شهریور ۱۴۰۰) عضویت دائم ایران، به عنوان نهمین کشور، عضو اصلی سازمان همکاری شانگهای پذیرفته شد.
هر چند در نشست سال ۲۰۲۱ در تاجیکستان، ایران به عنوان نهمین عضو اصلی این سازمان مورد پذیرش قرارگرفت ولی در اجلاس سمرقند تعهدات عضویت دائم به طور رسمی امضا شد. از زمان عضویت ناظر ایران در شانگهای سه رئیس جمهور در کشور عوض شده است و عضویت ناظر از دولت نهم شروع شد و در این مدت نیز بارها مقامات ارشد کشورمان از دیگر اعضا خواسته بودند تا با عضویت دائم این کشور موافقت کنند.
نزدیک شدن هر چه بیشتر ایران به روسیه و چین
عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای از سوی بسیاری از ناظران سیاسی و رسانه‌ها به عنوان نزدیکی فزاینده تهران به مسکو و پکن یاد شده است. در همین ارتباط، شبکه سی‌ان‌ان در گزارشی با بررسی تاثیرات پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای تاکیدکردکه این اتفاق موجب نزدیک‌تر شدن هرچه بیشتر ایران به چین و روسیه می‌شود.
شبکه خبری سی‌ان‌ان درگزارش خود با اشاره به عضویت ایران در سازمان شانگهای همزمان با مذاکرات هسته‌ای‌اش با قدرت‌های جهانی برای احیای برجام آورده است: ایران قرار است روابط خود با شرق را رسمی کند و یک قدم به پیوستن به محور چین و روسیه نزدیک‌ترشود.
سی‌ان‌ان درادامه به امضای یادداشت تفاهم تعهدات جمهوری اسلامی ایران به عنوان عضو اصلی سازمان همکاری شانگهای پرداخته و آورده است: این، یک نقطه عطف برای ایران است که پس از پانزده سال توانست عضویت دائم در این سازمان آسیایی را که چین و روسیه از اعضای اصلی آن به شمار می‌آیند به دست آورد.
این شبکه آمریکایی افزود: پیوستن به سازمان همکاری شانگهای که در تهران به عنوان ورود موفقیت‌آمیز به مرحله جدیدی از همکاری اقتصادی مورد استقبال قرار گرفته است در حالی صورت می‌گیرد که مذاکرات بر سر احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ تاکنون به نتیجه نرسیده و جنگ روسیه علیه اوکراین، جهان را در حالت قطبی خاصی قرار داده که از زمان جنگ سرد بی‌سابقه است.
تریتا پارسی، قائم مقام موسسه کوئینسی در این باره به سی‌ان‌ان گفت: ایران توانسته است شکست انزوای خود را آغازکند. اکنون با چند قطبی شدن جهان، غرب در حال از دست دادن یک کارت کلیدی خود است که مدت‌ها از آن برای اعمال فشار بر ایران استفاده می‌کرد؛ یعنی نقش ایالات متحده به عنوان دروازه‌بان ورود به اقتصاد جهانی.
سی‌ان‌ان ادامه داد: برخی همسویی فزاینده ایران با روسیه و چین را به شکست آمریکا در استفاده مؤثر از نفوذ خود نسبت می‌دهند. اکثرکشورهای شورای امنیت سازمان ملل در سال ۲۰۲۰ با استفاده از تحریم‌ها به عنوان یک استراتژی برای برخورد با ایران مخالفت کردند، چراکه به گفته تریتا پارسی، بسیاری از این کشورها می‌ترسیدند که این کار تنها موجب سوق دادن بیشتر ایران به سمت روسیه و چین شود.
فرصت‌های عضویت دائم برای ایران
کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای رتبه اول در بیشترین تولیدکننده و مصرف‌کننده انرژی در جهان را در اختیار دارند. همین امر نشان‌دهنده آن است که این سازمان در زمینه صادرات و واردات انرژی از یک سو می‌تواند همکاری تنگاتنگی را میان اعضا برقرارکند و از سوی دیگر، بر قیمت و بازار انرژی در سطح جهان تاثیرگذاری زیادی داشته باشد.
ایران نیز به عنوان یکی از اعضای دائم در سازمان همکاری شانگهای می‌تواند از مزایای موجود در زمینه صادرات نفت و گاز به اعضا بهره بگیرد. در واقع، مسیر فروش و بازگشت مبالغ حاصل از صادرات انرژی به شکل قابل توجهی می‌تواند تسهیل شود. البته این وضعیت بیشتر وابسته به وضعیتی است که در آن تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران لغو شده باشند. در وضعیت تحریم‌های گسترده غرب، حتی شرکت‌های بزرگ حاضر در مجموعه سازمان همکاری شانگهای از همکاری و شراکت اقتصادی با ایران استقبال نخواهندکرد.
کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای در مجموع حدود نیمی از جمعیت جهان و یک چهارم خشکی‌های جهان را شامل می‌شوند. این مساله در ابتدای امر می‌تواند از نظر اقتصادی بازار بزرگی را برای همکاری اعضا با یکدیگر ایجادکند و زمینه تسهیل و تقویت همکاری‌های تجاری و اقتصادی آنها با یکدیگر باشد. در مرحله بعد نیز چنین پتانسیل جمعیتی و سرزمینی‌ای در زمینه تغییر معادلات قدرت و ایجاد موازنه قوا در سطح جهانی می‌تواند بسیار موثر باشد.
با نظر به این تفاسیر عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای در زمینه افزایش سطح صادرات غیرنفتی می‌تواند بسیار مثبت و مثمرثمر باشد. در شرایط کنونی صادرات غیرنفتی ایران به کشورهای شرق آسیا و آسیای میانه بسیار اندک بوده از چند میلیارد دلارگذار نمی‌کند اما عضویت دائم ایران در این سازمان می‌تواند به شکل قابل توجهی درآمدهای تجاری ایران را افزایش‌دهد. اما مجددا این نکته باید مورد توجه قرارگیرد که برداشته شدن تحریم‌ها علیه ایران پیش‌شرط چنین رخدادی برای اقتصاد و صادرات ایران خواهد بود.
