گروه اجتماعی: سخنان اخیرمجتبی ذوالجودی معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست کشور در مورد بحرانی بودن وضعیت تالاب‌های کشوردرکنار آتش سوزی عمدی تالاب هوالعظیم آن‌هم برای پنجمین بار در سال جاری، باردیگر پرونده راکد موضوع وضعیت اسفناک تالاب‌ها را از بایگانی بیرون کشید و نقل محافل زیست محیطی و رسانه‌ای کرد.
چه بودیم و چه شدیم!
بی شک حاضران در نشست بین‌المللی رامسر شرکت که روز ۱۴ بهمن ۱۳۴۹ برگزار شد و منجر به تصویب معاهده‌ای بین‌المللی برای حفاظت از تالاب‌ها شد، هرگز تصورش را هم نمی کردند که نیم قرن بعد تالاب‌های ایران با شتاب به سمت مرگ می‌روند.
آن روزها، اهمیت این موضوع برای طرفداران محیط زیست به حدی بود که با تلاش آنها سالگرد برگزاری کنوانسیون جهانی تالاب‌ها در شهر رامسر در دوم فوریه ۱۹۷۱، به عنوان روز جهانی تالاب‌ها نامگذاری شد تا توجه مردم به اهمیت نقش تالاب‌ها و ارتباط تنگاتنگ آن با حیات و فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی انسان، جلب شود.
تالاب‌ها؛ پرچم‌داران محیط زیست
اهمیت تالاب‌ها با توجه به نقش آنها درمعیشت مردم، اقتصاد و مقابله با مخاطرات طبیعی و توسعه پایدار برکسی پوشیده نیست. بر اساس ارزشگذاری‌های جهانی، تالاب‌ها ۲۰۰ برابر زمین‌های کشاورزی ارزش دارند و خدمات زیادی برای منطقه در بردارند.
با این حال به نظر می رسد که سال‌هاست این نبض بی بدیل طبیعت رو به افول گذاشته و اندک اندک می رود تا به نابودی کشیده شود.
آخرین تصویر کلی از تالاب های ایران را شاید بتوان از دل صحبت‌های معصومه ابتکاردر ۶ سال قبل متوجه شد. معاون سازمان محیط زیست وقت آن زمان با بیان اینکه دولت یازدهم از زمان آغاز به کار توجه ویژه ای به تالاب ها داشته است گفت: تالاب هورالعظیم در سال ۹۲ خشک بوده و مشکلات زیادی برای مردم منطقه و معیشت آنها ایجاد کرده بود که با همکاری وزارت نفت، بخش های مهمی ازاین تالاب آبگیری شد.
وی با اشاره به اقداماتی که در دولت تدبیر و امید برای احیای تالاب‌ها صورت گرفته اظهار کرد: تالاب انزلی در گیلان، تالاب میغان درمرکزی، تالاب میانکاله در مازندران و تالاب بزنگان در خراسان رضوی از این جمله بوده اند.
ابتکار وضعیت تالاب های فارس را نامطلوب دانست و افزود: بختگان، پریشان و ارژن در این استان به دلیل خشکسالی و تغییر اقلیم و برداشت آب های زیرزمینی خشک شده و دچار مشکلات زیادی هستند.
به گفته وی، با وجود اختصاص ردیف اعتباری و داشتن برنامه مدیریت اما به دلیل شرایط خاص، احیای گاوخونی با دشواری‌هایی همراه است.
وی اضافه کرد: رودخانه زاینده رود اخیرا آبدار شده و حقابه تالاب گاوخونی در اصفهان، سه نوبت در این دولت تامین شد اما همچنان این تالاب وضعیت خوبی ندارد.
ابتکار اظهارکرد: تالاب جازموریان که مرز استان های کرمان و سیستان است نیز کاملا خشک و به منبع گرد و غبار تبدیل شده است.
تالاب‌های درمعرض نابودی
عضو کمیسیون کشاورزی وقت مجلس چند سال قبل مهم‌ترین تهدید تالاب‌های کشور را دست‌اندازی به طبیعت، بهر‌برداری ناپایدار ازمنابع آبی و رویکردهای نامناسب کشورهای همسایه دانست.
احمدعلی کیخا در رابطه با اظهارات معاون سازمان حفاظت محیط زیست مبنی بر اینکه بیش از دو سوم تالاب های ایران درمعرض خطرهستند، با بیان اینکه عوامل متعددی در خشکی تالاب های کشور نقش دارد، گفت: واقعیت آن است که عواملی مانند تغییرات اقلیمی و کاهش نزولات جوی بر وضعیت اکوسیستم های آبی تاثیر گذاشته و وضعیت نامطلوب تالاب‌ها را به دنبال داشته اما عوامل مهم‌تری نیز در این وضعیت نامطلوب تاثیر داشته است.
این نماینده مردم در مجلس دهم، با بیان اینکه ورود فاضلاب و گونه های غیرمهاجر و غیربومی گیاهی و جانوری به تالاب انزلی موجبات تخریب و آلودگی این تالاب را فراهم کرده است، تصریح کرد: دست اندازی به طبیعت و بهره برداری ناپایدار از منابع آبی و همچنین فرسایش خاک و انتقال خاک از بالادست به پایین دست از جمله عواملی است که در وضعیت نامناسب این تالاب موثر بوده است بنابراین نمی توان تغییرات اقلیمی را به تنهایی عامل خشکی این تالاب دانست.
تیشه دولت بر تالاب‌ها
اما دولت‌ها نیز در این میان بیکار نبوده‌اند و هرکدام به نوبه خود تیشه ای به ریشه این درخت نحیف زده اند. به عنوان مثال وزارت نیرو از ماه‌های پایانی سال ۹۹ تاکنون به‌بهانه کم‌آبی از رهاسازی آب پشت سدها و نهایتاً تخصیص آب به تالاب‌ها خودداری کرده است تا اولویت‌های خود یعنی نیاز مصرف‌کنندگان آب شرب و کشاورزی را تأمین کند.
ارسال تصاویری از سوی سازمان فضایی کشور برای سازمان حفاظت محیط زیست که مربوط به وضعیت تالاب‌هاست، نشان می‌دهد تقریباً عمده تالاب‌های ایران یا خشک شده‌اند یا در حال خشک شدن هستند.
تجریشی معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: براساس قانون تالاب‌ها که سال ۹۹ تصویب شد، مقرر شد سازمان حفاظت محیط زیست هر سال حقآبه مورد نیاز تالاب‌ها را از وزارت نیرو مطالبه کند اما تاکنون با وجود مکاتباتی که داشته‌ایم، به درخواست‌ها و مطالبات ما پاسخی داده نشده است، زیرا گویا این موضوع در اولویت آنها قرار ندارد.
به گفته وی ایجاد کانون‌های تولید ریزگرد یکی از اثرات سوء خشک شدن تالاب‌هاست که نهایتاً بر وضعیت زندگی و سلامت مردم در شهرهای مختلف تأثیرمی‌گذارد، بنابراین باید برای نجات جان تالاب‌ها و تخصیص حداقلی حقآبه‌ها تلاش کرد.
مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست ضمن اشاره به اینکه به‌دلیل کم بارشی و عدم پرداخت حقابه محیط زیست، تالاب‌های کشور وضعیت خوبی ندارند، گفت: اگر حقابه محیط زیست پرداخت نشود بر شدت گرد و غبارها در کشور افزوده خواهد شد.
هرچند که محیط زیستی‌ها می‌گویند کم آبی تالاب‌ها و تهدید تنوع زیستی آنها به‌دلیل عدم پرداخت حقابه محیط زیست از سوی وزارت نیرو است اما در این بین بهانه وزارت نیرو نیز کاهش بارش‌ها در کشور طی سال آبی جاری است ولی این بهانه قانع کننده نیست، چراکه برای مثال حقابه دریاچه ارومیه در سال‌های کم بارش‌تر از امسال هم پرداخت شده بود اما طی سال آبی جاری تاکنون تنها ۱۶۰ میلیون متر مکعب آب – از ۶۴۰ میلیون متر مکعب حقابه تعیین شده – به سمت دریاچه ارومیه رهاسازی شده است.
نقشه‌های سخنگو
سال گذشته سازمان فضایی ایران با پایش ماهواره‌ای تغییرات سطح برخی از دریاچه‌ها و تالاب‌های کشورعنوان کرده است که وضعیت تالاب‌های ایران به دلیل کم آبی چندان مساعد نیست و به‌عنوان مثال تالاب هامون در استان سیستان و بلوچستان و از سویی دیگردریاچه بختگان و دریاچه ارژن دراستان فارس نیز خشک شده‌اند.
براساس قانون حفاظت و احیای تالاب‌ها، پرداخت حقابه‌های زیست محیطی پس از مصرف شرب باید دراولویت وزارت نیرو باشد اما وضعیت تالاب‌های کشور نشان می‌دهد که این قانون نقض شده است.
معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست گفت: وضعیت تالاب‌های کشور به دلیل خشکسالی متوالی و توسعه کشاورزی و حفر چاه‌های غیرمجاز در حاشیه این تالاب ها شکننده و در شرایط خطرناک قرارگرفته است.
ذوالجودی همچنین با اشاره به اینکه وزارت نیرو براساس قانون بعد از تامین آب شرب، اولویت دوم کاری آن تامین حق آبه تالاب‌ها است، افزود: حق آبه تالاب‌ها به دلیل کمبود بارش‌ها تامین نشده و این مهم هم، مدیریت منابع آبی را با مشکل مواجه کرده است.
وی با ابراز امیدواری از اینکه سال آینده بارش بهتر و مدیریت منابع آبی مطلوب‌تری داشته باشیم، ادامه داد: تامین حقآبه تالاب‌ها با وزارت نیرو و تعیین حق آبه با سازمان حفاظت محیط زیست کشور است.
طرح حفاظت از تالاب‌های ایران
طرح حفاظت از تالاب‌های ایران با همکاری بین دولت ایران (سازمان حفاظت محیط زیست ایران) ، صندوق تسهیلات محیط زیست جهانی (GEF) و برنامه توسعه ملل متحد (UNDP) از سال ۲۰۰۵ شروع و با هدف کاهش یا حذف دائمی تهدیدات و به طور کلی پایداری و بقاء اکوسیستم های تالابی ایران فعالیت خود را در تالاب های منتخب و با اهمیت به عنوان سایت های نمونه اجرایی کرد ه است و تلاش می کند تا تجربیات بدست آمده را در قالب معرفی رویکرد زیست بومی و استقرار یک سیستم مدیریتی جدید و فراهم کردن ساز و کارهایی قانونی برای اجرایی شدن آن به سایر تالاب‌های کشور گسترش دهد.
از زمان آغازبه کار طرح حفاظت از تالاب‌های ایران، این طرح تلاش کرده که علل ریشه ای تخریب تالاب‌های ایران را با به کارگیری رویکرد اکوسیستمی همچنین تسهیم عادلانه منافع میان ذینفعان مورد توجه ویژه قرارمی‌گیرد.
نتایج اجرای چند پایلوت کشاورزی پایدار توسط طرح حفاظت از تالاب های ایران و با همکاری وزارت جهاد کشاورزی در مناطق مختلف ایران از جمله یکی ازروستاهای اطراف دریاچه ارومیه نشان داد که پتانسیل بالایی برای کاهش مصرف آب و نهاده‌های شیمیایی با شرط حفظ درآمد کشاورز وجود دارد.
از زمان آغاز به کار طرح حفاظت از تالاب‌های ایران، این طرح تلاش کرده که علل ریشه‌ای تخریب تالاب های ایران را با بکارگیری رویکرد اکوسیستمی کنوانسیون تنوع زیستی در سه سطح محلی، حوضه آبریز و ملی بررسی و رفع کند. در نتیجه این تلاش‌های صورت گرفته گام های بسیار خوبی برای نجات تالاب های کشور برداشته شده که شاید مهم‌ترین آنها تدوین و تصویب ۱۷ برنامه مدیریت جامع زیست بومی برای ۱۷ تالاب کشور و ابلاغ آنها توسط شورای برنامه ریزی و توسعه استانی جهت اجرایی کردن با مشارکت تمامی دست‌اندرکاران،۱۷ تالاب در کشور در حال تدوین برنامه‌های مدیریت جامع زیست بومی برای تالاب‌ها هستند.
در حال حاضر ۱۷۱ کشور دنیا به منظور محافظت از تالاب‌ها، به عضویت کنوانسیون رامسر درآمده‌اند و ایران نیز به عنوان بنیانگذار این کنوانسیون بین‌المللی در حال حاضر تعداد ۲۵ تالاب از ۱۴۳ تالاب ایران را ثبت جهانی کرده است. حالا بعد از گذشت نیم قرن از به ثبت رسیدن این معاهده جهانی، کارشناسان محیط زیست و مسئولان این حوزه وضعیت تالاب های ایران را اسفناک عنوان می کنند. محمد درویش فعال محیط زیست یکی از همین کارشناسان است که در گفت و گو با روزان ، به تشریح وضعیت تعدادی از تالاب های مهم ایران می پردازد. روایت تالاب های ایران از زبان کارشناس محیط زیست نام آشنای کشورمان نیز در نوع خود شنیدنی است و البته آموزنده.محمد درویش، با بیان اینکه ایرانیان پرچم دار اهمیت دادن به تالاب‌ها در جهان بودند، می‌گوید: این که ایرانیان در نیم قرن پیش پرچم دار توجه به تالاب‌ها در جهان بودند و امروز وضعیت تالاب‌هایشان تا این حد تاسف آور و ناامید کننده است، شرم‌آور است. تقریبا اغلب تالاب‌های ما با وضعیت آرمانی شان بسیار فاصله دارند و یا اینکه در فهرست مونترو (تالاب‌های در معرض خطر) قرار گرفته‌اند.
وی می‌افزاید: از هامون صابوری در شرق کشور (سیستان و بلوچستان)، تالاب حله (بندر گناوه بوشهر)، تالاب‌های شادگان و هور العظیم در خوزستان و دریاچه ارومیه و تالاب انزلی و تالاب‌های آلماگل، آلاگل و آجی گل در گلستان وضعیتی بسیار نگران کننده دارند و نشان‌دهنده این است که مدیریت حاکم بر محیط زیست ما متاسفانه اراده و قدرت لازم برای حفاظت از تالاب‌ها را نداشته است.
وی تصریح می کند: هیچ کدام از تالاب‌های ایرانی وضعیت خوبی ندارند؛ از گاوخونی گرفته تا بختگان و انزلی و مهارلو؛ درویش در این باره می‌گوید: اگر گاوخونی در پایاب زاینده رود خشک شده به این دلیل است که سازمان حفاظت محیط زیست نتوانسته حقابه تالاب‌ها را مقدم بر حقابه کشاورزی و صنعت برای تالاب گاوخونی فراهم کند. اگر تالاب بختگان در استان فارس خشک شده به همراه کمجان و طشک، به خاطر این است که ما اجازه دادیم تا همزمان سد‌های درودزن و ملاصدرا و سیوند ساخته شود و شریان حیاتی دو رودخانه کر و سیوند قطع شود.
این کارشناس محیط زیست تصریح می کند: چیزی که در این میان مشهود است کوتاهی سازمان حفاظت محیط زیست درباره تامین حقابه لازم برای تالاب‌های کشور است.
این فعال محیط زیست با اشاره به بی توجهی مکرر سازمان محیط زیست به وضعیت تالاب‌ها ادامه می‌دهد: همین ماجرا در مورد دریاچه ارژن و دریاچه پریشان و نیز در مورد تالاب مهارلو صدق می‌کند و متاسفانه حاکمیت ایران عملا به چیزی به‌نام حقابه محیط زیستی تالاب‌ها وقعی نگذاشته است.
هوری عظیم به نام هورالعظیم
بی شک مهم‌ترین و بی رقیب‌ترین تالاب ایران هورالعظیم است که حتی در کنوانسیون جهانی رامسر ثبتش هم نکرده‌اند؛ تالابی که در ایران و عراق یک میلیون هکتاروسعت دارد. در نهایت ایران تن داد که ۱۲۳ هزار هکتار آن در استان خوزستان به عنوان تالاب شناخته شود که همین ۱۲۳ هزار هکتار هم به ۵ قطعه تقسیم کردند و با دیوارچینی که وسط این تالاب انجام داده‌اند آن را به یک لطیفه غم انگیز تبدیل کردند. درویش در مورد این تالاب نیز می گوید: متاسفانه دولت‌هایی که در ایران حضور داشتند هیچکدام برای این تالاب اهمیتی قایل نبودند و هیچ دورنمای روشنی هم برای حفاظت از تالاب‌ها وجود ندارد مگر اینکه تحول جدی در شیوه فهم بوم شناختی که در صحن بهارستان و در ساختمان پاستور وجود دارد، اتفاق بیفتد.
حالا کار به جایی رسیده که سودجویان به طور متوسط هر یکماه یکبار بخش هایی از این تالاب را آتش می زنند. گرچه این بخش‌ها عمدتا در خاک عراق است ولی ، بی تردید خسارت ها و آثار زیست محیطی آن به بخش ایرانی تالاب هم خواهد رسید.
آخرین بار هورالعظیم را جمعه شب آتش زدند. مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان با اعلام این خبر گفت: تصاویر ماهوراه‌ای نشان می‌دهد بخشی از تالاب هورالعظیم در عراق از جمعه شب دچار آتش سوزی شده و با توجه به جهت باد، دود آن و آثار بقایای نیزارهای سوخته بر برخی شهرستان‌های خوزستان تاثیر گذاشته است.
محمد جواد اشرفی با بیان اینکه این آتش سوزی همچنان ادامه دارد افزود: آثاردود ناشی از آتش‌سوزی در نیزارهای بخش عراقی تالاب هورالعظیم، در شهرستان‌های هویزه ، دشت آزادگان، حمیدیه و اهواز نیزقابل مشاهده است.
علاوه برآتش، عوامل دیگری نیز سال‌هاست مه هور ایران را تهدید می کند. عدم تامین یا تخصیص آب و حقابه تالاب‌ها، تصرفات و تغییر کاربری تالاب‌ها، فاضلاب‌های شهری و روستایی، ورود گونه‌های غیربومی گیاهی و جانوری به تالاب‌ها و سد سازی‌های متعدد از جمله عواملی است که به گفته کارشناسان و مسئولان تالاب‌ها را تهدید می‌کند.
درچنین شرایطی به نظرمی رسد تنها تالاب زنده ایران محمد درویش “زریوار” باشد . تالابی که درویش درباره این تالاب می‌گوید: اما زریوار به دلیل آلودگی‌های محیط زیستی و پساب‌ها وضعیت خوبی ندارد و بقیه تالاب‌های ما اصولا زنده نیستند که بخواهند نگران ورود پساب‌ها باشند. در حال حاضر پساب‌ها بهانه و دستاویزی شدند برای اینکه به ظاهر محیط‌های تالابی حفظ شوند، اما عملا موجودات زنده تالاب‌ها بخاطر همین پساب‌ها از بین می‌روند. چون نتوانستیم حقابه تالاب‌ها را حفظ کنیم این فلاکت به بارآمده است.
به گفته درویش، طبق برنامه ۵ ساله چهارم قرار بود تا همه سکونت گاه‌هایی که در حاشیه محیط‌های تالابی ساحلی وجود دارند از تصفیه خانه و شبکه جمع آوری آب‌های سطحی برخوردار باشند، اما ۹۰ درصد این قانون به رغم اینکه ۱۴ سال از تصویب آن می‌گذرد اجرایی نشده است. کما اینکه هنوز هم ۷۱ دهنه فاضلاب بدون هیچ نوع تصفیه‌ای وارد تالاب انزلی می‌شود.
جازموریان از جمله دیگر تالاب هایی است که درویش در مورد آن معتقد است این تالاب عنوان یک منبع قابل توجه آب شیرین به سبب خشکسالی‌های مداوم در سال‌های اخیر به کانون بحرانی ریزگرد‌های جنوب استان سیستان و بلوچستان و استان کرمان تبدیل شده است.
به گفته وی، ساخت ۳۶ سد و بندخاکی و بتونی در استان کرمان ازجمله سد عروس، سدهلیل رود و سد استقلال باعث به نفس افتادن تالاب هامون جازموریان شده است به‌طوری‌که این تالاب هم اکنون کاملا خشک شده و اگر درمانی مناسب برای احیای آن تجویز نشود خطرات جبران ناپذیری برای مردم و منطقه دلگان و بخش جلگه چاه هاشم رقم خواهد زد.
این درحالی است تالاب‌ها، اصلی‌ترین اکوسیستم‌های کشور محسوب می‌شوند به دلیل اینکه کشورمان در یک منطقه خشک قرار گرفته و به شدت نیازمند ظرفیت ویژه است و یکی از منابعی که یکی از ظرفیت‌ها را فراهم می‌کند تالاب‌ها و محیط‌های آبی در پایاب رودخانه‌ها هستند.
علی ارواحی درگفت‌وگو با پانا همزمان با روز جهانی تالاب‌ها درباره تعداد تالاب‌های موجود در کشور اظهار کرد: «تعداد تالاب‌ها در کشور از چند منبع استخراج می‌شود. یکی از آن منابع، کنوانسیون رامسر و یکی دیگر منابع ذخیره‌گاه‌های زیست کره توسط یونسکو است. آنچه اکنون در پیوست آیین‌نامه اجرایی قانون حفاظت و احیای تالاب‌ها در هیات دولت مطرح و به تصویب رسیده این است که در کشور ۱۴۳ تالاب به ثبت رسیده است.»
متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی افزود: «از تعداد ۱۴۳ تالاب موجود در کشور، ۲۵ سایت تالابی داریم که ۳۴ تالاب کشور را در برمی‌گیرد و تحت عنوان ۲۵ سایت تالابی در کنوانسیون رامسر ثبت شده است.»
