گروه دیپلماسی: با گذشت بیش از ۳۸ روز از آغاز عملیات نظامی روسیه به اوکراین، همچنان بحران در سطحی گسترده ادامه دارد. حتی با وجود ۶ دور از مذاکرات صلح تا کنون در زمینه میدانی شاهد پیشرفت چندانی در کاهش منازعات نیستیم. در جدیدترین تحولات شاهد هستیم که دور جدید مذاکرات هیات‌های سیاسی اوکراینی و روسی به میزبانی شهر استانبول ترکیه در ۲۹ مارس ۲۰۲۲ (۹ فروردین ۱۴۰۱) برگزار شد. این نشست که ششمین دور مذاکرات صلح میان هیات‌های سیاسی دو کشور بود و با حضور رجب طیب اردوغان در دفتر کاری ریاست جمهوری «دولما باغچه» در منطقه «بشیکتاش» استانبول برگزار شده بود، پس از چند ساعت رایزنی در ۹ فروردین به کار خود پایان داد.
انجام دور جدید مذاکرات در شرایطی است که نزدیک به ۵ هفته از عملیات نظامی روسیه در اوکراین می گذرد و درگیری‌ها در حومه کی‌یف، پایتخت، شهر در محاصره ماریوپل، و نیز خارکیف شدیدتر از دیگر نقاط اوکراین جریان دارد. به گفته تازه ترین گزارش سازمان ملل متحد، جنگ در اوکراین جان ۱۱۵۱ غیرنظامی را گرفته است و ۱۸۲۴ نفر هم زخمی شده اند. دولت اوکراین می گوید آمار قربانیان بسیار بالاتر از آمارهای این سازمان است.
همچنین، این مذاکرات در شرایطی است که در ۲۹ مارس ۲۰۲۲ (۹ فروردین ۱۴۰۱) سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه تاکید کرده بود که «فاز اول عملیات نظامی در اوکراین» به پایان رسیده است. با این اوصاف، اکنون با وجود تمام سختی‌های پیش رو در مسیر حصول توافق میان کی‌یف و مسکو در وضعیت بغرنج تداوم جنگ، نتایج دور جدید مذاکرات از سوی بسیاری از ناظران سیاسی مثبت ارزیابی شده و نتایج آن مورد توجه واقع شده است.
هم اکنون نیز شاهد هستیم که پس از آخرین دور مذاکرات حضوری میان روسیه و اوکراین در استانبول، این دو کشور، روز جمعه به صورت برخط و آنلاین در قالب ویدئوکنفرانس به مذاکرات صلح ادامه دادند. ولادیمیر مدینسکی، رئیس هیئت مذاکره‌کننده روسی با ارسال تصویری در کانال تلگرامی خود، نوشت: مذاکرات را در قالب ویدئوکنفرانس ادامه می‌دهیم. موضع ما در مورد کریمه و دونباس ثابت است.
برآیند مذاکرات صلح میان اوکراین و روسیه
بر اساس گزارش‌های منتشر شده در جریان دور جدید مذاکرات صلح بین روسیه و اوکراین که در استانبول انجام گرفت، نمایندگان اوکراینی پیشنهاد کردند که کشورشان «هرگز به ناتو» نپیوندد اما در ازای آن از نمایندگان روسیه خواستند تا این کشور به آنها «تضمین امنیتی» بدهد. همزمان با اعلام این موضوع الکساندر فومین، معاون وزیر دفاع روسیه به خبرنگاران تاکید کرده که کشورش «عملیات نظامی ارتش در نزدیکی کی‌یف و چرنیهیف را به شدت کاهش می دهد.» این مقام دولتی دولت روسیه دلیل این تصمیم را « تامین شرایط مساعدتر برای مذاکرات صلح» خواند. این دو شهر که در فاصله دو ساعتی از یکدیگر قراردارند در روزهای گذشته تحت گلوله‌باران ارتش روسیه قرار گرفته‌اند.
پس از اتمام مذاکرات، ولودیمیر زلنسکی رئیس جمهور اوکراین نیز اعلام کرد، پیام‌های مثبتی در مذاکرات صلح با روسیه وجود دارد. زلنسکی تاکید کرد: پیام‌های مثبتی از مذاکرات دریافت می‌کنیم، اما این پیام‌ها انفجارها و گلوله‌باران روسیه را کاهش نداده است. رئیس جمهور اوکراین با این حال تاکید کرد که تا زمان پایان جنگ، تحریم‌های روسیه نباید لغو شوند.
چرا تحقق صلح در مذاکرات دشوار است؟
هر چند دور ششم مذاکرات میان هیات‌های سیاسی روسی و اوکراینی روندی ایجابی و مثبت را به خود دیده است اما چشم‌انداز مذاکرات را می‌توان همچنان تیره و مبهم مورد ارزیابی قرار داد. بدون تردید، این دور از مذاکرات مهم‌ترین دور نشست میان هیات‌های سیاسی دو کشور اوکراین و روسیه بوده اما نمی‌توان نتایج آن را بسیار فراتر از آن‌چه که هست بزرگ‌نمایی کرد. در ابتدای امر توجه به این مساله ضروری است که تمامی نشست‌های گذشته میان هیات مذاکره کننده روسی و اوکراینی نتوانسته تاثیر چندانی بر گذار به فرآیند صلح در معادلات میدانی داشته باشد.
تاکنون پنج دور مذکرات صلح بین کی یف و مسکو از زمان آغاز جنگ در ۲۴ فوریه (۵ اسفند) به منظور برقراری آتش بس و رسیدن به توافقی بر سرخواسته‌های دوطرف برگزار شده است. سه دور اول مذاکرات درمنطقه مرزی «گومل» بلاروس و اوکراین در تاریخ‌های ۹ اسفند (۲۸ فوریه)، ۱۲ اسفند (۳ مارس)، ۱۶ اسفند (۷ مارس) برگزار و دو دور بعدی نیز در ۲۳ اسفند ماه (۱۴مارس) بصورت مجازی و اول فروردین ۱۴۰۰ (۲۱مارس) برگزار شده بود. مجموع این روند از چند از دور نشست میان هیات مذاکره کننده اوکراینی و روسی نشان‌دهنده آن است که معادلات مربوط به صلح بسیار پیچیده‌تر از آن‌چه است که در ظاهر امر به نظر می‌رسد در دور ششم مذاکرات منجر به آتش‌بس قطعی شود.
در سطحی دیگر، درگیری‌های میان طرفین در میدان نبرد به عاملی برای تشدید تنش و تحقق صلح تبدیل شده است. برای نمونه اولین اقدام نظامی اوکراینی‌ها در محدوده سرزمینی روسیه، دور شدن طرفین از رسیدن به توافق را به همراه داشته است. «دیمیتری پسکوف» سخنگوی ریاست جمهوری روسیه روز جمعه گفت که اقدام اوکراین در بمباران یک تاسیسات نفتی در شهر بلگورود در جنوب روسیه، تاثیر منفی بر مسیر مذاکرات میان مسکو و کی‌یف دارد. وی در پاسخ به سوالی در این باره که آیا بمباران تاسیسات روسیه توسط اوکراین اقدام تشدید آمیز به شمار می‌آید، گفت: «این اقدام گامی نیست که بتواند در آماده سازی شرایط مناسب برای ادامه گفت‌وگوها میان مسکو و کی‌یف به شمار آید.» وی از ارائه جزئیات بیشتر در این زمینه خودداری کرد و گفت که این موضوع باید توسط سازمان‌های امنیتی مربوطه پاسخ داده شود.
علاوه بر این خواسته‌های متعارض و حداکثری طرفین از یکدیگر مهم‌ترین موانع صلح هستند. از یک سو، روسیه خواهان آن است که کی‌یف، تسلط روسیه بر کریمه و نیز استقلال دو جمهوری «دونتسک» و «لوهانسک» را به رسمیت بشناسد که به معنای تجزیه قطعی کشور اوکراین است. اما در سوی مقابل، اوکراین نه تنها حاضر به پذیرش چنین امری نیست، خواهان خروج ارتش روسیه از این کشور و نیز خلع سلاح دو منطقه جمهوری مورد حمایت مسکو است. چنین سطحی از نگاه متفاوت طرفین دشواری‌ا عمیق است که حل آن به آسانی ممکن نخواهد بود.
دلایل اهتمام ترکیه برای تسریع آتش‌بس
هر چند به طور رسمی تنها یک دور یا شاید مهم‌ترین دور مذاکرات (ششم) میان کی‌یف و مسکو به میزبانی ترکیه صورت گرفته است اما از همان آغاز عملیات ویژه نظامی روسیه در اوکراین در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ (۱۵ اسفند ۱۴۰۰) این کشور تلاشی بی‌وقفه و جدی را برای برقراری صلح و پایان جنگ میان طرفین داشته است. به گونه‌ای که حتی پیش از برگزاری دور چهارم مذاکرات بین هیات‌های مذاکره کننده، نشست دیپلماسی آنتالیا بین وزرای خارجه روسیه، اوکراین و ترکیه در مورخ ۱۰ مارس ۲۰۲۲ (۱۹ اسفند ۱۴۰۰) برگزار شده بود. همین مر موجب شده که علت اهتمام ویژه ترکیه برای تسریع آتش بس میان طرف‌های روسی و اوکراینی در مقام مساله‌ای جدی طرح شود.
در سطح ابتدایی یکی از نگرانی‌های اصلی ترکیه در ارتباط با رخدادهای تجزیه طلبانه در سطح کشور اوکراین است. آنکارا در تمامی سال‌های بعد از ۱۹۲۴ که ترکیه جید امروزین تشکیل شده، با معضلی به نام امکان تجزیه این کشور توسط جمعیت قابل توجه کردها مواجه بوده است. در تمامی دهه‌های گذشته سران سیاسی این کشور انواع ابزارها را برای سرکوب کردها در داخل و نیز مقابله با هر گونه تجزیه کشورهای همجواز خود در مناطق مختلف، اعم از خاورمیانه یا حوزه قفقاز و آسیای میانه را در دستور کار قرار داده‌اند. در شرایط کنونی نیز استقلال دو منطقه جمهوری‌خواه «دونتسک» و «لوهانسک» و مشروعیت بخشیدن به آن توسط مسکو در تخالف قطعی و حتمی با سیاست‌های ترکیه قرار دارد. لذا آنکارا در صدد است با ایجاد صلح در اوکراین زمینه را برای عدم ثطعی شدن استقلال این دو منطقه ایجاد کند.
علاوه بر زمینه امنیتی، ترکیه با روسیه روابط اقتصادی بسیار مطلوبی دارد، با توجه به اینکه شاهرگ حیاتی ترکیه وابسته به صنعت گردشگری است و اغلب گردشگران در ترکیه از کشور روسیه هستند، ادامه تنش می‌تواند ترکیه را هم در تنگنا قرار دهد. علاوه بر این ترکیه منافع اقتصادی خود را در اوکراین نیز دنبال می‌کند. هم اکنون چندین شرکت پیمانکار ترکیه‌ای در اوکراین فعالیت می‌کنند و چند گروه سرمایه گذاری تُرک نیز در کی یف و مناطق دیگر سرمایه گذاری کرده اند. بنابراین، اوکراین برای ترکیه یک بازار اقتصادی پرسود محسوب می‌شود. به گونه‌ای که در میانه تحولات اخیر رهبران ترکیه و اوکراین توافق کرده اند تا حجم تجارت خود را به ده میلیارد دلار، یعنی دو برابر مقدار کنونی افزایش دهند. علاوه بر این، سفر ۲ میلیون گردشگر اوکراینی در سال ۲۰۲۱ میلادی به ترکیه، دولت این کشور را در وضعیتی قرار داده که دوست ندارد منافع اقتصادی اش تحت تأثیر تنش منطقه‌ای قربانی شود.
در سطحی دیگر، ترکیه به وضوح به این مساله پی برده که اوکراین تنها نقش یک همسایه برای این کشور را ندارد بلکه در نتیجه تحولات اخیر به محل تجمع قدرت‌های بزرگ و کانون موازنه قوا در سطح منطقه‌ای تبدیل شده است. لذا آنکارا تلاش دارد با ایفای نقش میانجی یا در اصطلاحی عمق‌تر موازنه‌گر ظاهر شود و از این طریق همان رویای سنتی خود در سال‌های بعد از ۲۰۲۴ یعنی ایفای نقش در قامت یک بازیگر جهانی را اجرایی کند. بدون تردید، نقش ترکیه در امکان آتش‌بس می‌تواند جایگاه سیاسی اردوغان را نیز در داخل ترکیه تقویت کند و نیز زمینه‌ساز افزایش جایگاه استراتژیک ترکیه در نظام بین‌الملل باشد.
