امروز فریده فرجام نود ساله شد. عمرش دراز و با سلامت و سعادت همراه باد. فرجام به تنهایی چند عنوان «اولین» را در ادب و هنر ایران به خود اختصاص داده است؛ مثلاً عنوان اولین زن نمایشنامه‌نویس ایرانی را.
او گرچه در دهه نود پس از چند دهه به ایران سفر کرد، حالا چند سالی است که همه‌گیری کرونا و بعد تحریم‌ها و شرایط جنگی و اجتماعی و کهولت سبب شده، موفق به سفر به زادگاهش نشود.
فرجام گرچه در زمینه شعر، داستان و نمایش نیز آثار مهمی دارد، در دهه سی و زودتر از برخی هم‌نسلانش آثاری برای کودکان منتشر کرد. به نحوی که در میان سی‌وهفت عضو موسس شورای کتاب کودک در سال ۱۳۴۱ وی از معدود کسانی است که در آن زمان کتاب کودک چاپ شده دارد. و یا در میان چهل‌ونه موسس کانون نویسندگان ایران در سال ۱۳۴۷ وی تنها زن نویسنده ادبیات کودک است.
جا دارد در این یادداشت در خصوص ابهامی که درباره «اولین کتاب کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» وجود دارد تامل کنیم. بسیاری کتاب «مهمان‌های ناخوانده» نوشته فریده فرجام را که به عنوان میراث فرهنگی ناملموس هم به ثبت ملی رسیده است، اولین کتاب کانون می‌دانند.
در مقابل عده‌ای نیز کتاب «دختر دریا» ترجمه فرح پهلوی را اولین کتاب کانون معرفی می‌کنند و به فریده فرجام که منکر این ادعاست به تندی حمله می‌کنند.
خوب است فارغ از نگاه‌های سیاسی در این موضوع دقیق شویم.
همسر شاه سابق ایران این افسانه قدیمی بازنویسی‌شده به دست هانس کریستین اندرسن را به فارسی ترجمه و توسط وزارت فرهنگ و هنر منتشر کرد.
در همان ایام بحث راه‌اندازی کانون پرورش فکری کودکان هم مطرح بود و اعلام شد درآمد این کتاب که با شمارگانی وسیع توسط همه ادارات دولتی خریداری می‌شد به کانون اختصاص خواهد یافت. به این ترتیب این کتاب اولین کتابی است که منافعش به کانون تعلق گرفت و با کانون نسبت یافت. با این حال کتاب متعلق کانون نبود و ناشری به جز کانون داشت.
گفتنی است در آن کتاب تصویرگری هم به مترجم نسبت داده شده بود اما در دهه‌های بعد به مدد اینترنت مشخص شد تصاویر آن کتاب برگرفته از کتابی خارجی است. مترجم هم در مصاحبه‌ای این موضوع را پذیرفت و اظهار داشت به دلیل عدم الزام قانونی کپی رایت جهانی در ایران چنین ادعایی کرده است. هر چند که می‌دانیم با وجود عدم اجبار پرداخت مالی به صاحبان آثار خارجی در ایران، چاپ آثار دیگران به نام خود مرسوم و مقبول نیست.
کتاب دخترک دریا چند سال بعد به انتشارات کانون پرورش فکری منتقل و آنجا هم چند بار منتشر شد.
حالا حکایت کتاب «مهمان‌های ناخوانده» را بشنویم.
انتشارات فرانکلین از سال ۱۳۳۷ تا ۱۳۳۹ چند کتاب کودک منتشر و سپس بخش کودک خود را تعطیل کرد. یکی از آن کتاب‌ها کتاب «حسنی» نوشته فریده فرجام بود. با تعطیلی این بخش، هفت کتاب کودک آماده چاپ معلق ماند که یکی از آنها «مهمان‌های ناخوانده» نوشته فریده فرجام بود. این کتاب را منوچهر انور ویراستار انتشارات فرانکلین و مدیر بخش کودک، ویرایش کرده بود و جودی فرمانفرمائیان هم تصاویرش را کشیده بود و کتاب صفحه‌آرایی هم شده بود.
منوچهر انور که همچون فرجام از معدود بنیانگذاران شورای کتاب کودک است که هنوز در میان ماست، از فرانکلین بیرون آمد و آن هفت کتاب کودک را برای چاپ به انتشارات مروارید سپرد. فیلم و زینک کتاب‌ها گرفته شد اما پیش از ارسال آنها به چاپخانه، انور و مجید روشنگر در نشر مروارید زینک‌ها را به کانون پرورش که تازه تاسیس شده بود اهدا کردند.
به این ترتیب اولین کتابی که با آرم کانون پرورش در اسفند ۱۳۴۵ منتشر شد، «مهمان‌های ناخوانده» بود. هر چند که سفارش و ویرایش و آماده‌سازی آن در کانون انجام نشده بود و احتمالا اولین کتابی که برای کانون نوشته و در کانون تصویرسازی و لی‌آوت شده است، ممکن است «دور از خانه» نوشته نادر ابراهیمی، یا «قصه طوقی» نوشته م.آزاد و یا کتاب بعدی فریده فرجام با نام «گل بلور و خورشید» بوده باشد.
در پشت جلد کتاب‌های کانون در دهه چهل نام مهمان‌های ناخوانده به عنوان اولین کتاب کانون ذکر شده اما در دهه پنجاه اسناد و شماره سریال کتاب‌ها تغییر می‌کند و دخترک دریا به عنوان کتاب نخست انتشارات کانون منظور می‌گردد.
حاکمان وقت درباره جایگاه و اهمیت کتاب دخترک دریا بزرگنمایی کردند و در برخی نوشته‌ها بنیان‌گذار ادبیات کودک در ایران، ملکه و نقطه آغاز آن، چاپ کتاب دخترک دریا محسوب شد. برای مثال در سلسله مطالب روزنامه رستاخیز به مناسبت پنجاه سالگی پادشاهی پهلوی، «ایجاد» ادبیات کودک دستاورد شاهنشاه و برآمده از همت و عنایت ملکه تلقی شد. هر چند که همان زمان هم همه می‌دانستند که طی حدود صد سال پیش از انتشار آن کتاب ترجمه که متن و تصویری متوسط و معمولی داشت، صدها کتاب کودک از جمله چندین اثر ارزشمند و ماندگار در کشورمان منتشر شده بود.
