روزان: کارشناسان می‌گویند باید برای فرونشست‌های بالای چهار میلی‌متر ستاد بحران تشکیل شود، اما همچنان در استان‌های مختلف ایران مجوز حفر چاه صادر می‌شود. در حقیقت فرونشست زمین، از آنچه فکر می‌کنیم به ما نزدیک‌تر است. به گواه کارشناسان تمام نواحی ایران به جز گیلان، گرفتار فرونشست زمین شده که نه تنها فرسایش خاک کشاورزی، بلکه زیرساخت‌های شهری و میراث گران‌بهای فرهنگی کشور را نیز منهدم و مدفون خواهد کرد.
مرتضی صدیقی، معاون فنی سازمان نقشه‌برداری ایران، اعلام کرد که در ادامه بحران فرونشست زمین در مناطق مختلف ایران به علت کم‌آبی و خشکسالی، میزان فرونشست در مناطقی از استان کرمان به بیش از ۴۲ سانتیمتر، در استان البرز به ۳۰ سانتیمتر و در پایتخت هم به ۲۴ سانتیمتر در سال رسیده است.
صدیقی با بیان اینکه اکنون ۳۶۰ منطقه با مساحتی معادل پنج درصد کل ایران دچار فرونشست زمین شده‌اند و هفت استان هم از این حیث در نقطه بحرانی قرار دارند، توضیح داد: «مناطق تحت تاثیر ایران با نرخ بالای ۲۰ سانتیمتر در سال پنج برابر میانگین جهانی نشست می‌کنند و نباید فراموش کرد که عمده مساحت درگیر فرونشست زمین هم مربوط به مناطق شهری یا زمین‌های مناسب کشاورزی و باغداری است. فرونشست در دنیا دو عامل طبیعی و انسانی دارد و به‌طور میانگین ۷۷ درصد فرونشست‌های جهان به دلیل عوامل انسانی رخ می‌دهد. از این ۷۷ درصد، ۶۰ درصد آن به علت برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیر زمینی است، اما در ایران بیش از ۹۵ درصد فرونشست‌ها به دلیل برداشت از سفره‌های زیرزمینی رخ می‌دهد.»
واقعیت این است که در ۴۵ سال اخیر، با چشم‌پوشی از اجرای قانون ممنوعیت حفر چاه در مناطق شهری و دشت‌های ممنوعه ، برای حفر و بهره‌برداری از صدها هزار چاه و استفاده از منابع جبران‌ناپذیر سفره‌های زیرزمینی مجوز مجوز صادر شده است و همین مسئله به بحران بزرگ فرونشست زمین در ایران تبدیل شد.
در یک نمونه، جعفر جوادی، مدیر آب و خاک در سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، مرداد ۱۴۰۱ گفت: «علی‌رغم اینکه دشت‌های خراسان از سال ۱۳۴۸ ممنوعه اعلام شدند، از آن سال تاکنون برای حدود شش هزار حلقه چاه پروانه بهره‌برداری صادر شده است.»
عیسی کلانتری، رئیس پیشین سازمان حفاظت از محیط زیست ایران، نیز مرداد ۱۳۹۴ افشا کرد: «زمانی که احمدی‌نژاد به فیروزکوه سفر کرد، گفت مناطق ممنوعه معنی ندارد و این دکان وزارت نیرو است و هرکس هرجا که توانست، چاه حفر کند. در آن زمان، ظرف سه روز اجازه حفاری چاه‌هایی سه‌برابر حجم قبلی داده شد و در سراسر ایران روزی هزاران متر چاه زدند.»
اکنون معاون فنی سازمان نقشه‌برداری ایران با اشاره به اینکه مجموعه روش‌های تحقیقی همکارانش در این سازمان نشان می‌دهد حدود ۳۶۰ منطقه دارای فرونشست در ایران وجود دارد، مساحت این مناطق را حدود ۹۰ هزار کیلومترمربع عنوان کرد که به عبارتی معادل پنج درصد از وسعت ایران می‌شود.
او افزود: «این مقدار عددی تکان‌دهنده و بزرگ است. بیش از ۲۰۰ شهر از حدود یک هزار و ۴۰۰ شهر ایران در نزدیکی فرونشست‌ها قرار دارند یا درگیر فرونشست شده‌اند. در دنیا شاید سه درصد از مناطق یک کشور دارای فرونشست با نرخ ۲۰ سانتیمتر یا بالاتر باشد، اما در ایران این رقم بالای ۱۵ درصد است. در دنیا معمولا بالای یک تا دو سانتیمتر را به عنوان فرونشست می‌شناسند، اما متاسفانه اعداد و ارقام در ایران بسیار بزرگ‌تر است. به طور مثال در کرمان، ما چندین منطقه را داریم که ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر در سال فرونشست می‌کنند. این بالاترین نرخ فرونشست در ایران است.»
فرونشست زمین به استان مازندران رسید؛ گیلان هم در خطر است
مرتضی صدیقی با تاکید بر اینکه در دشت جنوب البرز شامل استان‌های البرز، قزوین و تهران، بالای ۲۰ سانتیمتر فرونشست به وجود آمده است، گفت: «در استان تهران مناطقی وجود دارند که حدود ۲۰ سانتیمتر فرونشست دارد یا مناطق بسیار وسیعی در استان گلستان داریم که فرونشست کرده‌اند. در مناطقی که زمین شیب زیادی ندارد مانند دشت گلستان، فرونشست تبعات متعددی دارد. رودخانه‌های زیادی داریم که از دشت عبور می‌کنند و به دریای خزر منتهی می‌شوند و فرونشست ممکن است سبب شود شیب زمین تغییر کند. شاید یکی از دلایلی که سبب شد پس از سیل سال ۱۳۹۸ تخلیه آب از استان گلستان به‌کندی میسر شود، فرونشست با نرخی حدود ۲۰ سانتی متر در سال بود.»
بر اساس اعلام معاون فنی سازمان نقشه‌برداری ایران، اگر متوسط فرونشست در ایران بر مبنای ۲.۷ سانتیمتر در سال محاسبه شود، نزدیک به شش تا هفت استان ایران بیش از این رقم فرونشست دارند و می‌توان گفت این استان‌ها شامل البرز، تهران، کرمان، گلستان، مرکزی و قم به مرحله بحرانی رسیده‌اند.
در حالی که به اعتقاد کارشناسان حوزه خاک و آب و بر اساس استانداردهای جهانی، باید برای فرونشست‌های چهار میلی‌متری تا حداکثر سه سانتی‌متری ستاد بحران تشکیل شود، همچنان در استان‌های مختلف ایران مجوز حفر چاه صادر می‌شود. از جمله در استان لرستان که با وجود مشاهده فرونشست‌های فراوان، داریوش حسن‌نژاد، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای لرستان، در تاریخ دوم دی‌ماه اعلام کرد: «برای ساماندهی موتور تلمبه‌ها و چشمه‌ها ۵۴۰ مجوز بهره‌برداری، برای رفع مشکلات پرورش ماهی‌ها مجوز حفر ۳۷ حلقه چاه و به‌منظور تامین آب شرب هم مجوز حفر ۹۶ حلقه چاه در سطح استان صادر شده است. افزون بر این، قرار شد برای ۱۲۰ پرونده چاه‌های فاقد پرونده بهره‌برداری دیگر مجوز صادر شود.»
علیرضا عسگری چاوردی، باستان‌شناس و مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید، روز شنبه در گفت‌وگو با وب‌سایت صدای میراث، از پدیده فرونشست زمین در تخت جمشید، پاسارگاد و نقش رستم خبر داد و گفت: «فرونشست مهم‌ترین میراث جهانی ایران را در دشت مرودشت تهدید می‌کند و آثار این فرونشست‌ها حالا به دشت پارسه، نقش رستم و آرامگاه کوروش در پاسارگاد نیز رسیده است. تا ۱۰ سال آینده، آب قابل‌شرب در تخت جمشید و پارسه و دشت مرودشت وجود ندارد و آب تمامی چاه‌ها به دلیل شوری زیاد غیرقابل‌استفاده می‌شوند.»
محمد درویش، فعال محیط زیست، نیز اول اسفند به ایلنا گفته بود که «بخش بزرگی از دشت مرودشت شامل قلمرو بزرگ پاسارگاد، تخت جمشید و نقش رستم، با فرونشست بیش از ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر مواجه است».
از سوی دیگر، انتشار نتیجه تحقیقات محققان دانشگاه‌های کلرادو و دانشگاه تکنولوژی هامبورگ در اوایل اسفند هم نشان داد که ایران از نظر بیشترین میزان فرونشست، دومین کشور جهان و از نظر مساحت زمین‌های نشست‌کرده سومین کشور در دنیا است.
آخرین گزارش
در جدیدترین گزارشی که در این زمینه منتشر شده ۵۷ درصد از آب شرب شهری،۸۳ درصد از آب شرب روستایی، ۶۳ درصد از آب صنعت و ۵۲ درصد از آب کشاورزی از طریق منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود.
روندی که نتیجه آن کسری ۱۳۶ میلیارد متر مکعبی آبخوان‌های کشور و افت سالیانه ۵۵ سانتی متری آن‌ها است. همین حالا ۱۹۵ شهر در سراسر کشور در خطر جدی فرونشست قرار دارند که استان‌های خراسان رضوی، کرمان، تهران و اصفهان، در صدر این لیست هستند؛ و این تراژدی مرگ یک سرزمین است. تراژدی که همان‌قدر که هولناک است، می‌تواند با روشن کردن چراغ قرمزِ هشدار، بحران فرونشست را اندکی عقب‌تر براند.
در چنین شرایطی به نظر می رسد وزارت صمت باید به صنایعی که زیرمجموعه‌اش هستند، رسیدگی و نظارت کند و شهرداری نیز فکری به حال معابر شهری کند تا آب باران جذب شده و از پساب شهری برای آبیاری فضای سبز استفاده شود. روندی که در صورت انجام، شاید کورسوی امیدی در مواجهه با بحران فرونشست باشد.
