گزارش «روزان» از آمادگی ایران برای ورود به منازعه احتمالی جمهوری آذربایجان و ارمنستان

گزارش «روزان» از آمادگی ایران برای ورود به منازعه احتمالی جمهوری آذربایجان و ارمنستان

تهران آماده تقابل نظامی با تغییر در ژئوپلیتیک منطقه

گروه دیپلماسی: در روزهای گذشته بیش از هر زمان دیگری حساسیت‌ها در ارتباط با معادلات میدانی تنش میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان افزایش داشته است. در اواخر شهریور ماه سال جاری موجی جدید از تنش‌های میان نظامیان باکو و ایروان اتفاق افتاد. برخلاف سال ۲۰۲۰ که تمرکز درگیری‌ها بر منطقه قره‌باغ کوهستانی بود، در دور جدید درگیری‌ها این استان «سیونیک» یعنی تنها منطقه‌ای که ۴۴ مرز مشترک میان ایران و ارمنستان قرار دارد، در کانون تمرکز جمهوری آذربایجان قرارگرفت.

پس از وقوع دور جدید درگیری‌ها، مقام‌های سیاسی ایرانی با صراحت تمام نسبت به هرگونه تغییر در مرزهای ژئوپلیتیک منطقه هشداردادند. اما به نظر می‌رسد سران کشورمان تنها به صدور این هشدار اکتفا نکرده و در جدیدترین کنش شاهد هستیم که نیروهای سپاه پاسداران بزرگ‌ترین رزمایش نظامی خود را در منطقه عمومی رود ارس برگزارکرده‌اند. در واقع، رزمایش بزرگ نیروی زمینی سپاه پاسداران ایران، در منطقه عمومی ارس در روزهای گذشته برگزار شده است. این رزمایش که با  شعار «ایران مقتدر» آغاز شد، سومین و بزرگ‌ترین رزمایش سپاه پاسداران، از زمان جنگ قره‌‌‌باغ در سال ۲۰۲۰ بود.

در این میان، فیلمی از عبور نظامیان ایران از رود ارس منتشر شد که ناظران آن را هشدار تهران به آذربایجان، حتی ورود به تقابل نظامی تفسیرکردند. قابل تامل‌تر این‌که بعد از پایان این رزمایش، در روز پنجشنبه ۲۸ مهر ماه، رئیس‌جمهور ترکیه به باکو رفت و وزیر خارجه ایران رهسپار ارمنستان شد.

تاکید ویژه ایران بر مخالفت با هرگونه تغییر بر مرزهای ژئوپلیتیکی در منطقه

در جریان سفر حسین امیر عبداللهیان به ارمنستان او با مقام‌های سیاسی ارشد ایروان دیدار کرد. در مهم‌ترین سطح، وزیر امور خارجه کشورمان در دیدار با نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر جمهوری ارمنستان آخرین تحولات روابط دوجانبه و شرایط منطقه را مورد گفتگو و تبادل نظر قرار داد. حسین امیرعبداللهیان در این دیدار اهمیت توسعه روابط با همسایگان ازجمله ارمنستان در سیاست خارجی دولت، حمایت جمهوری اسلامی ایران از برقراری صلح دائم بین جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان و حل و فصل اختلافات مرزی و تثبیت مرزها و همچنین تمامیت ارضی کشورهای منطقه را مورد تاکید قرارداد و بر ضرورت تقویت همکاری‌های اقتصادی و فرهنگی درون منطقه‌ای به منظور تقویت همسایگی تصریح کرد.

وزیر امور خارجه کشورمان افتتاح سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در قاپان را در جهت توسعه روابط دو کشور به ویژه تجارت و حمل و نقل و ترانزیت دانست و از افتتاح سرکنسولگری جمهوری ارمنستان در تبریز استقبال کرد. امیرعبداللهیان با اشاره به میزان هفتصد میلیون دلاری مبادلات تجاری دو کشور و  وجود ظرفیت در حوزه‌های تجاری، انرژی، کشاورزی و تهاتر برق و گاز اظهارکرد: در مرحله اول می‌بایست این میزان را به یک میلیارد دلار افزایش داد و تلاش نمود تا در گام بعدی این میزان، تا سه میلیارد دلار افزایش داشته باشد.

وی ضمن تاکید بر لزوم حفظ و توسعه کریدور شمال_جنوب از مسیر ارمنستان افزود: جمهوری اسلامی ایران با هرگونه تغییر ژئوپلیتیک و تغییر در مرزهای منطقه مخالف است. وزیر امور خارجه کشورمان همچنین با بیان مخالفت خود با حضور نیروهای بیگانه در منطقه، بر لزوم به کارگیری و استفاده از فرصت‌های درون منطقه از جمله ساز و کار ۳+۳ اشاره کرد و افزود: مشکلات منطقه می‌بایست توسط کشورهای منطقه حل و فصل شود.

این اظهارات در شرایطی است که قبل‌تر امیرعبداللهیان در دیدار با وزیر امور خارجه ارمنستان گفته بود: ما به صراحت مخالفت خود را با هرگونه تغییر ژئوپلیتیک مرزها، در منطقه قفقاز اعلام کردیم. وی افزود: درگیری‌های نظامی بین آذربایجان و ارمنستان نگرانی‌هایی را در منطقه ایجاد کرده است. امیرعبداللهیان گفت: منطقه قفقاز شرایط حساسی را پشت سر می‌گذارد. وی افزود: ما معتقد هستیم احترام به تمامیت ارضی کشورها به عنوان یک اصل در منطقه قفقاز باید مورد توجه جدی قرارگیرد. امیرعبداللهیان تصریح کرد: خرسندیم که مناسبات تهران و ایروان در مسیر درست خود قرار دارد و رو به پیشرفت است. وی افزود: ما امنیت ارمنستان را امنیت جمهوری اسلامی ایران و امنیت منطقه می‌دانیم. وزیر امور خارجه کشورمان تاکید کرد: نگرانی خود را از هر اقدامی که باعث حضور نیروهای خارجی در منطقه شود به صراحت اعلام کردیم. وی افزود: فرصت خوبی است که امشب در خصوص توسعه هر چه بیشتر مناسبات در زمینه‌های متنوع توافقات جدیدی را داشته باشیم.

استقبال ارمنستان از مواضع قاطعانه و همدلانه ایران

نیکول پاشینیان، نخست وزیر جمهوری ارمنستان نیز در این دیدار با قدردانی از مواضع اصولی جمهوری اسلامی ایران در خصوص تحولات منطقه و کمک به برقراری صلح و ثبات در منطقه قفقاز، آمادگی توسعه همکاری‌ها با جمهوری اسلامی ایران را مورد تاکید قرار داد. پاشینیان همچنین با تایید مواضع منطقی کشورمان در گفت‌وگوها برای بازگشت همه طرف ها به برجام،  افتتاح سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در شهر قاپان را تبریک گفت و راه‌اندازی آن را نشانگر اراده دو کشور در توسعه روابط و همکاری‌های  دو جانبه دانست. پاشینیان از آمادگی جمهوری ارمنستان برای گشایش سرکنسولگری این کشور در تبریز نیز خبر داد و تاکید کرد: دو ملت ایران و ارمنستان به دلیل داشتن فرهنگ مشترک، توریسم و گردشگری را بطور فزاینده افزایش داده‌اند.

مساله‌ای که نمود عینی خود را در روز‌های اخیر در قالب سفر “بنی گانتس” وزیر جنگ رژیم صهیونیستی و “فیصل بن فرحان” وزیر خارجه عربستان سعودی به جمهوری آذربایجان و همچنین سفر “نانسی پلوسی” رئیس مجلس نمایندگان آمریکا به ارمنستان نشان داد. سفر‌هایی که همگی آنها در مسیر تحقق یک هدف که همان تسهیل روند احداث دالانی تورانی است، انجام شده‌اند. با این همه، اینطور به نظر می‌رسد که ناتو و قدرت‌های غربی، از طریق احداث دالان تورانی، چهار هدف عمده و اساسی را دنبال می‌کنند:

۱: نگرانی‌های فزاینده ناتو از انحصاری شدنِ کریدور‌های ارتباطی شرقِ جهان

یکی از مهم‌ترین دلایل تاکید قدرت‌های غربی و ناتو بر ضرورت احداث دالان تورانی و متصل کردن اروپا و ترکیه از طریق ارمنستان به جمهوری آذربایجان و متعاقبا، دریای خزر و آسیای مرکزی، نگرانی‌های فزاینده آنها از انحصاری شدنِ کریدور‌های ارتباطی مهم در شرق جهان است. در این چارچوب، باید توجه داشت که اکنون ایران از موقعیت ارتباطی بسیار مناسبی سود می‌برد.

این کشور از یک سو بازیگر اصلی در قالب کریدور شمال- جنوب است که از بندر چابهار تا مرز‌های شمالی ایران و از آنجا تا شمال اروپا امتداد پیدا می‌کند و بر اساس بسیاری از ارزیابی‌ها، در مقایسه با کانال سوئز، تا ۵۰ درصد هزینه‌های حمل و نقل را در بحث ارتباطات تجاری کاهش می‌دهد. از دگر سو، در قالب ابتکار “یک کمربند، یک جاده” چین نیز ایران موقعیتی منحصر به فرد دارد و امکانات ارتباطی قابل ملاحظه‌ای را در اختیار این ابتکار قرار می‌دهد. کما اینکه ابتکار مذکور وقتی به ایران می‌رسد، عملا به نقطه‌ای رسیده که می‌تواند چندین شاخه ارتباطی را در اختیار ابتکار مهم چینی‌ها قرار دهد و این مساله حائز اهمیت به ویژه برای قدرت‌های شرقی است.

با این حال، جبهه مقابل که همان قدرت‌های غربی باشند، همزمان با تقویت پیوند‌های سیاسی و اقتصادی میان ایران، چین و روسیه، عملا به این درک راهبردی رسیده‌اند که کریدور‌های دسترسی به شرق جهان مخصوصا منطقه آسیای مرکزی تا حد زیادی ماهیتی انحصاری به خود گرفته‌اند و این مساله می‌تواند حامل خسارت‌های سنگینی برای آنها باشد.

از این رو، این قدرت‌ها سعی دارند تا از طریق ایجاد یک دالان بین المللی در جنوب ارمنستان (دالان تورانی)، زمینه را جهت دسترسی مستقیم خود به آسیای مرکزی و همچنین جنوب آسیا فراهم کنند و دیگر نیازی به استفاده از امکانات ارتباطیِ قدرت‌های شرقی و به ویژه ایران نداشته باشند.

۲: ناتو و پیگیری سیاست تحدید نفوذ از طریق ایجاد دالان تورانی

یکی دیگر از محرک‌های اصلی قدرت‌های غربی جهت پیشبرد طرح احداث دالان بین‌المللی تورانی، رخنه به حوزه پیرامونی ایران، چین و روسیه است. در این راستا سعی می‌شود که هسته‌های بحران زا در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز و در همسایگی قدرت‌های مذکور با تکیه بر ایدئولوژی‌های افراطی نظیر “پان ترکیسم” یا “پان تورانیسم” فعال شوند و به نوعی موجب مشغول شدنِ ایران، چین و روسیه، با بحران‌هایی جدید در حوزه‌های پیرامونی‌شان شوند.

از این منظر، پروژه احداث دالان تورانی با حمایت گسترده قدرت‌های غربی و ناتو، به دنبال ایجاد مناطق بحران‌خیز جدید علیه تهران، پکن و مسکو است که این مساله با دقت و حساسیت فراوان نیز از سوی کشور‌های مذکور رصد می‌شود. از این رو، غرب با درک اوج گیری قدرت ایران، چین و روسیه در عرصه معادلات بین المللی، به دنبال آن است که روند خیزشِ آنها را تا جای ممکن با چالش و موانع جدید رو به رو کند و به نوعی از این طریق برای خود زمان بخرد تا شاید بتواند روند کلی تحولات را در نهایت به نفع خود تغییر دهد.

۳: تمرکز غرب بر پروژه احداث دالان تورانی با محوریت مساله انرژی

یکی از نکات مهمی که به ویژه پس از اوج گیری جنگ اوکراین خود را به وضوح به نمایش گذاشته، وابستگی شدید اروپا به انرژی صادراتی از سوی روسیه است. در این راستا، بر اساس آمار‌های رسمی، بیش از ۴۰ درصد از نیاز اروپا به گاز طبیعی از طریق روسیه تامین می‌شود. در عین حال، در میان کشور‌های اروپایی، برخی از کشور‌ها حضور دارند که بعضا تا ۱۰۰ درصد از نیاز‌های انرژی خود را از طرق روسیه تامین می‌کنند.

در این چارچوب، جنگ اوکراین و تحریم‌های انرژی اتحادیه اروپا علیه روسیه، بسیاری از کشور‌های اروپایی را با یک بحران تمام‌عیار رو به رو کرده است. در این فضا، قدرت‌های اروپایی به طور خاص سعی دارند تا با استفاده از ظرفیت‌های دالان تورانی و خط لوله انرژی که سال‌هاست از جمهوری آذربایجان به سمت اروپا (تا کشور ایتالیا) کشیده شده، نیاز خود به گاز طبیعی را تامین کنند. نکته مهم در این میان این است که منابع گازی جمهوری آذربایجان در بهترین حالت قادر به تامین چیزی کمتر از ۵ درصد از نیاز‌های انرژی اروپا هستند.

از این منظر، اروپایی‌ها سعی دارند تا از طریق ایجاد دالان تورانی و اتصال مستقیم خود به جمهوری آذربایجان از طریق جنوب ارمنستان، زمینه را جهت بهره‌برداری از منابع گازی کشور‌های آسیای مرکزی (از طریق احداث یک خط لوله در دریای خزر) فراهم کنند. در واقع، آنها برای پیشبرد این پروژه، به دنبال این هستند که در دریای خزر خط لوله‌ای را احداث و به خط لوله گازی آذربایجان که با هدف صادرات گاز به اروپا کشیده شده متصل کنند و ظرفیت‌های پمپاژ گاز صادراتی به این خط لوله را افزایش دهند؛ مساله‌ای که اهمیت ارتباطی دالان بین‌المللی تورانی را برای کشور‌های غربی تا حد زیادی افزایش داده است.

۴: دالان تورانی و تسهیل فرآیند توسعه ناتو به شرق

در نهایت باید گفت که کشور‌های غربی به طور خاص سعی دارند تا از طریق احداث دالان تورانی، زمینه را برای توسعه سازمان ناتو به شرق نیز هموارکنند؛ پروژه‌ای که در دهه‌های اخیر به انحای مختلف از سوی قدرت‌های غربی در دستورکار بوده و اکنون با توجه به تقویت پیوند‌های راهبردی میان ایران، چین و روسیه، با یک دیوار و سد محکم رو به رو شده است. در واقع، ناتو با این اتحاد، فرصت دسترسی خود به منطقه آسیای مرکزی را تا حد زیای از دست داده است؛ موضوعی که منطقه مذکور را به میدانی از ابتکارعمل‌های قدرت‌های شرقی و ایران تبدیل کرده است.

اساساً به همین دلیل هم هست که شاهدیم بر خلاف تصورات رایج، پروژه احداث دالان تورانی صرفا تهدیدی برای ایران نیست و این تهدید در پکن و مسکو نیز به خوبی درک شده و در برابر آن موضع‌گیری‌های لازم هم انجام شده است. در این میان، نکته اساسی این است که باید توجه داشت حمایت‌های گسترده کشور‌های غربی به ویژه آمریکا و انگلستان و همچنین سازمان ناتو از پروژه احداث دالان تورانی، تا حد زیادی به جمهوری آذربایجان و ترکیه این باور را القا کرده که می‌توانند میدانی باز از کنشگری را داشته باشند و هر کاری که می‌خواهند را انجام دهند؛ مساله‌ای که به طور خاص با توجه به مواضع اخیر مقام‌های ارشد کشورمان و همچنین مقام‌های روسی و چینی، این پیام راهبردی را به باکو و آنکار منتقل کرده که پیشبرد پروژه دالان تورانی با طرح ادعا‌های گوناگون و جعلی از سوی آنها، عاری از هزینه‌های قابل توجه برای این دسته از کشور‌ها در غیاب حامیان پشت پرده آنها نخواهد بود.