«روزان» روند تبدیل جامعه جوان ایران به کشوری سالمند را بررسی می کند
انفجار بمب سالمندی تا ۲۰ سال دیگر
درحالی که ایران تا همین چند سال قبل به جوان بودن جمعیت خود افتخار می کرد، آمارها حکایت از آن دارند که طی یکی دو دهه گذشته، این روند، دوباره در مسیر سرآشیبی قرارگرفته و دوباره ایران می رود تا در زمره کشورهای رکورددار در مورد سالمندان قرار گیرد؛ روندی که حکایت از آن دارد که کمیت جمعیت سالمندی در یک شتاب منحصر به فرد جهانی تا سال ۱۴۳۵، از یک سوم جمعیت نیز عبورمی‌کند. در عین حال حالا و در روزی که در تاریخ به نام سالمندان رقم خورده است، اعلام شده که بر اساس سرشماری‌هایی که از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ انجام شده، جمعیت سالمند ما تقریبا حدود ۶.۳ برابر شده است. در حالی که طی این سال‌ها در دنیا جمعیت سالمندی حدود پنج برابر شده است. بنابراین در ایران با سرعت بیشتری به سمت سالخوردگی جمعیت می‌رویم. به عبارتی دیگر دو برابری شدن جمعیت سالمندی در کشور ۴۳ سال زمان برده است. این درحالیست که براساس اعلام مسئولان این حوزه و در شرایط منحصر به فرد جهانی، تنها طی ۲۳ سال؛ یعنی از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۲۱ جمعیت سالمندی از ۱۰ به ۲۰ درصد می‌رسد؛ این درحالی است که رسیدن جمعیت سالمندی از ۱۰ به ۲۰ درصد، در آمریکا ۷۰ سال، در سوئد ۹۰ سال و در فرانسه ۱۲۰ سال طول کشیده است.
نگهداری از سالمندان نیز هزینه‌های خاص خودش را دارد به طوری که هر سالمند بین ۹ تا ۱۱میلیون تومان در مراکز نگهداری سالمندان در ماه هزینه دارد که این هزینه در برخی مراکز در تهران به ۴۰ تا ۵۰ میلیون تومان نیز می رسد.
اول اکتبر و برابر با ۹ مهرماه، به نام روز جهانی «سالمند» نام گذاری شده است. دوران پس از ۶۰ سالگی را آغاز دوران سالمندی قلمداد می کنند؛ دورانی که به اعتقاد جامعه شناسان این مرحله از عمر، دوران سوم زندگی است. در چنین دورانی همان زن یا مردی که خود را زمانی صاحب قدرت و نفوذ می‌دانست، به یکباره خود را تنها و بدون قدرت می‌یابد و این ناراحتی گاهی به حوادثی نامناسب می‌انجامد و موجب ناراحتی روانی سالمند می‌شود.
بمب سالمندی
درهمین زمینه سید امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران با بیان اینکه بر اساس بررسی‌های کارشناسی جامعه ایران در سال ۱۴۳۰ دچار سالمندی خواهد شد و بمب کودکان دهه ۶۰ که در زمانی با نیازهای آموزشی فراوان مواجه شدند و حتی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی برای پاسخ به نیاز آنها توسعه یافت، ۲۰ سال بعد به بمب سالمندی بدل و فهرست جدیدی از نیازها را طلب خواهند کرد گفت: واقعیت این است که همانطور که مشکل کاهش جمعیت کشور در سال‌ها پیش مطرح شد و مورد توجه قرار نگرفت، هم اینک نیز موضوع سالمندی نیز مورد توجه سیاست‌گذاران قرار نگرفته است و برخی نیازهای سالمندان را مثل افراد جوان و نوجوان می‌دانند در حالی که نیاز مراجعات سالمندان به پزشک و تجهیزات پزشکی، داروها و مکمل‌های دارویی چند برابر است لذا ضرورت دارد گفتمان‌سازی در مورد موضوع سالمندی انجام شود.
انزوا، درکمین سالمندی
جمعیت سالمندی ایران در حالی فربه‌تر می‌شود که تنها طی دو دهه آینده دو برابر خواهد شد و شاید تا سال ۱۴۳۵ از یک سوم جمعیت کشور هم عبور کند. هرچند که دوبرابری جمعیت سالمندی در ایران تنها طی دو دهه اتفاق می‌افتد، اما «انزوا» و «سندروم آشیانه خالی» موضوعی است که باوجود افزایش جمعیت سالمندان تهدید اصلی برای آنها به شمار می‌رود تا جایی که می‌تواند موجب بروز ابتلا به بیماری‌های روحی، روانی و حتی جسمی در آنها شود.
در این میان اما باتوجه به اظهارات حسام‌الدین علامه- رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان، هرچند طبق پیش‌بینی‌های انجام شده، کمیت جمعیت سالمندی در شتابی منحصر به فرد جهانی تا سال ۱۴۳۵، از یک سوم جمعیت عبور می‌کند. اما نکته مهم تغییرات کیفی رخ داده در جمعیت سالمندی است به طوری که در سال ۱۳۷۶ به ازای هر ۱۰۰ زن سالمند، ۱۱۶ مرد سالمند در کشور وجود داشت، این درحالیست که در سال ۱۳۹۸ به ازای هر ۱۰۰ زن سالمند، ۹۳ مرد سالمند داشتیم لذا تعداد مردان سالمند کمتر شده و یا به عبارت دیگر شاهد زنانه شدن جمعیت سالمندی در ایران هستیم.
با وجود این تغییرات اما، انزوا و تنهایی در سالمندان به علت فوت همسر، نزدیکان و بستگان، ازدواج فرزندان و…، طی چند سال اخیر از مهم‌ترین دغدغه‌های کارشناس و متخصصان مطرح شده که البته این مسئله در دوران پاندمی کرونا به ویژه در زنان تشدید شد. نتایج یک پژوهش که نشان می دهد که ۱۳ درصد از “سالمندان مقیم منزل” تهران، تنها زندگی می‌کنند و این میزان در زنان ۷ برابر بیشتر است.
چرا زنان؟
در این زمینه شهلا کاظمی‌پور، جمعیت‌شناس و جامعه‌شناس در آستانه روز جهانی سالمندان، ضمن گریزی بر آمارهای جمعیت سالمندان و افزایش جمعیت سهم زنان سالمند، علت بالا بودن آمار تنهایی در زنان سالمند را در ابتدا تفاوت سنی زنان با شوهرشان و از سوی دیگر پایین بودن امید زندگی در مردان نسبت به زنان عنوان می‌کند.
او می‌گوید: براساس سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت افراد بالای ۶۵ سال، بیش از ۵ میلیون نفر از جمعیت کشور و جمعیت بالای ۶۰ سال حدود ۷.۵ میلیون نفر از جمعیت کشور را شامل می‌شود. به عبارتی در حال حاضر جمعیت سالمندان بالای ۶۵ سال، حدود ۷ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهد و برآورد می‌شود تا سال ۱۴۲۰ تعداد سالمندان به حدود ۱۹ میلیون نفر برسد.
این جمعیت‌شناس یادآور می‌شود: در سنین سالمندی به دلیل تفاوت سنی زنان با شوهرشان و از سوی دیگر پایین بودن امید زندگی در مردان نسبت به زنان، سهم زنان سالمند تنها به مراتب بیشتر از مردان است، بنابراین چه زنان ازدواج کنند و چه ازدواج نکنند، در سن سالمندی، سهم زنانِ بدون همسر بیش از مردان است و این میزان در دو دهه آینده بیشتر هم خواهد شد.
انزوا درآینده ای نزدیک
وی با تاکید بر انزوا و تنهایی سالمندان در دهه‌های آینده خاطرنشان می‌کند: افراد حتی اگر هم ازدواج کنند، به دلیل اینکه فرزندآوری ندارند یا تعداد فرزندان آنها کم است و فرزندان هم به دلیل اشتغال و تحصیل در کشور یا شهر دیگر ازدواج می‌کنند و خانواده‌ها تنها می‌مانند، باز هم موضوع انزوا و تنهایی سالمندان وجود دارد. کشورهای غربی نیز این روند را تجربه کرده‌اند و در آنجا هم عمر سالمندان طولانی‌تر است و هم تنها زندگی می‌کنند زیرا آنها یا فرزند ندارند یا تعداد فرزندان آنها کم است و همین تعداد فرزندان هم در شهر یا کشوری دیگر زندگی می‌کنند، بنابراین تنهایی سالمندان بدیهی است؛ این درحالیست که کشورهای توسعه یافته امکانات بیمه‌ای و تامین اجتماعی خود را گسترش داده‌اند تا هم سالمندان بتوانند مستمری دریافت کنند و هم در دوران سالمندی از پرستار یا خانه‌های سالمندی بهره‌مند شوند.
کاظمی‌پور تاکید می‌کند: از سوی دیگر نیز حتی اگر والدین را به فرزندآوری ترغیب کنیم، بازهم فرزندان با توجه به تورم و مشکلات اقتصادی ازعهده هزینه‌های نگهداری والدین خود برنمی‌آیند بنابراین سیستم‌های بیمه‌ای و تامین اجتماعی باید هرچه زودتر همگانی شوند.
به گفته وی، در حال حاضر حدود ۳۵ درصد از سالمندان که اغلب آنها “زن” هستند تحت پوشش بیمه نیستند و گاهی اوقات نیز زنان تحت پوشش بیمه همسر قرارمی‌گیرند و اگر هم همسربیمه نباشد یا دچار سانحه‌ای شود به طور کامل زیر خط فقر می‌روند.
زنگ خطر زود هنگام
موضوع آنقدر جدی است که بسیاری از متخصصان از آن به عنوان زنگ خطری زودهنگام برای جمعیت ایران یاد می کنند. احمد دلبری، رئیس انجمن علمی سالمندان ایران یکی از همین کارشناسان است که ضمن هشدار نسبت به افزایش انزوا و تنهایی سالمندان در دهه‌های آینده در این باره به ایسنا می‌گوید: با توجه به تغییرات فرهنگی و اجتماعی طی چند سال گذشته، کاهش زاد و ولد و فرزندآوری و همچنین همزمانی دوره بازنشستگی و سالمندی با فوت همسر و اعضای خانواده و ازدواج فرزندان و ترک آنها از منزل، سالمندان تنهاتر از گذشته می‌شوند و به نظر تهدید اصلی جمعیت سالمندان فعلی تنهایی، انزوا و آشیانه خالی سالمندان باشد که با آن درگیرهستند.
وی ادامه می‌دهد: از آنجایی که تنهایی و انزوا دوره سالمندی می‌تواند باعث ابتلا به بیماری‌های روحی و روانی و حتی جسمی شود باید برای خلاء عاطفی که دراین دوره به واسطه تنهایی اتفاق می‌افتد، برنامه‌ریزی درستی صورت گیرد.
رئیس انجمن علمی سالمندان ایران با اشاره به اینکه براساس آمارهای رسمی کشور حدود ۳۰ درصد سالمندان ایران بدون همسر هستند، می‌افزاید: البته تعداد زنان سالمند بدون همسربیشتر است به گونه‌ای که ۴۹ درصد از زنان سالمند و ۹ درصد از مردان سالمند بدون همسرهستند.
به گفته وی، در حال حاضر حدود یک میلیون و ۳۰۰ هزار سالمندِ تنها در کشور داریم که به تنهایی زندگی می‌کنند و باید نیازهای خود را به تنهایی تامین کنند و این موضوع بیشتر آزاردهنده است. از سوی دیگر نیز در سطح کشور ۸۰ هزار سالمند وجود دارد که به هیچ وجه ازدواج نکرده‌اند.
اما با ادامه این رویه جمعیت کشور در سال‌های آینده چگونه خواهد بود؟ سوالی که رئیس انجمن علمی سالمندان ایران در پاسخ به آن بیان می‌کند: مسلما تعداد سالمندان تنها به مراتب افزایش پیدا خواهد کرد. زیرا اکنون ۸۰ هزار سالمند مجرد داریم که به هیچ وجه ازدواج نکرده‌اند، حال تصور کنید این رقم در سال ۱۴۳۰ به بیش از ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر خواهد رسید. از سوی دیگر میانگین تعداد فرزندان سالمندان فعلی پنج فرزند است و در آینده تعداد فرزندان به یک یا دو فرزند خواهد رسید و بسیاری از افراد هم که ازدواج نکرده‌اند، لذا تنهایی سالمندان هم بحرانی خواهد شد.
دلبری درادامه درخصوص وضعیت «سلامت» سالمندان نیز به گزارش ارزیابی شاخص دیده‌بان سالمندی که اخیرا توسط سازمان بازنشستگی انجام شده است، اشاره و خاطرنشان می‌کند: در این ارزیابی ۹۸ کشور موردبررسی قرار گرفتند و ایران رتبه ۶۴ را به خود اختصاص داد و در زمینه شاخص قابلیت و توانمندی سالمندان، ایران در جایگاه ۸۸ بوده که در وضعیت نامطلوبی قرار دارد.
عقب ماندگی ۵۰ ساله
وی ادامه داد: عقب ماندگی ۵۰ ساله در برنامه سالمندی در کشور داریم؛ درحالی که در برنامه های سوم تا ششم توسعه به صراحت آمده تا سازمانهای متولی ورود جدی کنند اما متاسفانه کار چندانی نشده است.
از سویی گفته می شود که میانگین امید به زندگی در ایران بالاتر از میانگین جهانی است؛ به طوری که در زنان ۷۶ سال و در مردان به ۷۴ رسیده اما درعین حال نباید از این نکته نیز غافل ماند که کیفیت زندگی مطلوب نیست. وی با بیان اینکه بر اساس شاخص دیده بان سالمندی ایران رتبه ۶۴ از ۹۷ را داراست،تصریح کرد: حدود ۲۵ درصد افراد سالمند دچار اختلالات روحی،۵۰ درصد اختلالات خواب،۳۰ درصد بیماری قلبی،۹۰ درصد یک بیماری زمینه ای،۷۵ درصد ۲ بیماری و ۵۰ درصد ۳ بیماری مزمن دارند.
سند ملی سالمندی
شاید به همین دلایل بود که ۱۸ سال قبل سند ملی سالمندی تدوین و حتی دو سال قبل برای دومین بار از این سند رونمایی شد اما باز هم پس از رونمایی متاسفانه برای اقدام این سند تقسیم کاری نوشته نشده است. این سند بالادستی با این هدف نوشته شده است که اهداف کلی کشور و جهت‌گیری و راهبردهای کلان در رابطه با سالمندان مشخص شود و در راستای آن سند، دستگاه‌های مختلف کشور شامل دستگاه‌های دولتی و غیردولتی هر یک وظیفه خود را بدانند و با همکاری و همراهی بین بخشی، اهداف تعیین شده محقق شود. در سند ملی سالمندان که به سلامت و رفاه سالمندان تاکید دارد، بخش‌های مختلف دخیل هستند. این سند که روز جهانی سالمند سال ۱۳۹۹ ابلاغ شد، دارای ۶ هدف اختصاصی است که هر هدف تعدادی سیاست اجرایی و استراتژی‌های مخصوص دارد.
برخورد با سالمندان
بی شک سالمندی یکی از بحرانی‌ترین دوره های سنی است. دوره ای که اقتضائات خاص خود را می طلبد. حمید پورشریفی، روانشناس در گفت‌وگو با روزان درباره شاخصه های این دوره عمرمی گوید: دوره سالمندی دوره خاصی است با دغدغه‌های بسیار مثبت که می‌تواند ناشی از به ثمر نشستن تلاش‌های زندگی فرد سالمند باشد. دیدن نوه‌ها، سال‌هایی که توانسته پشت سر گذاشته باشد همه اینها از جنبه‌هایی می‌تواند برای سالمند شرایط خوبی را ایجاد کند.
پور شریفی یادآور شد: به همین خاطر خیلی مهم است که از طرفی در خانواده تمام توجه به این معطوف شود که ادراک تنهایی چه تنهایی اجتماعی و چه تنهایی عاطفی که دوتا مقوله متفاوت است در سالمند ایجاد نشود و استرس‌ها مدیریت شود و سالمند ادراک استرس بیش از حد نداشته باشد.
وی در باره اینکه «از نظر روحی و روانی با سالمند چطور باید برخورد کنیم؟»،می گوید: بعضی اوقات اولا با سالمند مثل کودک رفتار می‌شود. در حالی که سالمند یک انسان جا افتاده‌ای است که خیلی حساس و خیلی نیز اطلاعات دارد و اگر با آن دقیقا مثل یک انسان جا افتاده‌ای برخورد شود و نیازهای او درک شود و به نیازهایش صادقانه پاسخ داده شود خیلی راهگشا خواهد بود.
پورشریفی افزود: مشکل زمانی پیش می‌آید توجه‌هایی که لازم است به یک سالمند معطوف شود اتفاق نمی‌افتد یا بعضی اوقات نیازهای آنها مثلا نیاز به اینکه با افراد دیگر باشند، لحظات مشترکی سپری کنند یا خودشان آزادی عمل داشته باشند مثل دیدن تلویزیون و… وجود ندارد.
این سه منطقه پایتخت بیشترین سالمندان را دارد
حمید صاحب مدیرکل سلامت شهرداری تهران با بیان اینکه بر اساس آخرین سرشماری انجام شده در سال ۹۵، جمعیت سالمندان شهر تهران معادل ۱۰.۵ درصد جمعیت کل است، گفت: براساس جمعیت سالمندان مناطق ۲۲ گانه، مناطق ۲، ۵ و ۴ دارای بیشترین جمعیت سالمندان هستند.
وی با اشاره به به صدا درآمدن زنگ هشدار سالمندی درتهران گفت: تغییر از شبکه خانوادگی و فامیلی گسترده اما متمرکز در یک محله به خانوارهای هسته‌ای درآپارتمان‌های کوچک و پراکنده سبب شده که ما با افزایش شدید سالمندان تنها و یا کاهش شدید اطرافیان یک سالمند به دلایلی مانند کاهش تعداد فرزندان خانواده‌ها که معمولا این تعداد فرزندان به یک یا دو فرزند تقلیل یافته است و یا نداشتن فرزند برسیم.
