روزان: درشرایطی که در هفته های اخیر انتشار تصاویری در مورد دریاچه ارومیه با موجی از خوشحالی شهروندان در مورد نجات این دریاچه روبرو شده بود، انتشار خبری با این مضمون که دریای خزر تا ۷۰ سال دیگر خشک خواهد شد، دوباره موجی از نگرانی در بین دوستداران محیط زیست به راه افتاد. این در حالی است که رئیس سازمان محیط زیست اخیراً درباره کاهش آب در دریای خزر، گفته است؛ ورودی‌های دریای خرز از سوی کشورهای همسایه بسته شده است مخصوصاً ورودی رود ولگا بسته شده است. موضوعی که بیش از پیش به بحث خشک شدن دریای خزر دامن زده است.
کارشناس محیط زیست گفت: داده‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد که در سال جاری میلادی تراز خزر نسبت به سال گذشته ۲۰ سانتیمتر کاهش داشته است.بطوریکه ممکن است تا ۷۰ سال آینده این دریاچه کاملا خشک شود. با این حال صاحبنظران ممتاز کشور در حوزه محیط زیست ضمن رد این ادعا به همه ایرانیان اطمینان دادند که دریای خزر برای آن‌ها تا ابد باقی خواهد ماند. آن‌ها معتقد هستند دریای خزر با عمق یک هزار و ۳۵ متر و حجم آب آن که پنج برابر خلیج فارس است تحت هیچ شرایطی با دریاچه ارومیه که بین سه تا ۶ متر عمق داشت قابل قیاس نخواهد بود و این دریا خشک شدنی نیست. دریای خزر ۲ چاله بسیار بزرگ در میانه و جنوب خود دارد که بسیار حیرت انگیز است، پس خشک شدن دریای خزر منتفی است.
صاحبنظران با رد این ادعا که دریای خزر تا ۷۰ سال دیگر خشک خواهد شد، تداوم پسروی آب خزر را دلالت بر خشک شدن بزرگترین دریاچه جهان نمی‌دانند چراکه خزر با پنج برابر حجم آب خلیج فارس هرگز به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار نخواهد شد. در روز‌های اخیر خبری در فضای مجازی به سرعت دست به دست می‌شود که تا ۷۰ سال دیگر دریای خزر همانند دریاچه‌ی ارومیه خشک خواهد شد.
کارشناسان ضمن تایید تداوم پسروی‌های آب دریای خزر این امکان را می‌دهند که در چند سال آینده سواحل خزر شاید کیلومتر‌ها در عمق این دریا نفوذ کند، اما خزر به شکل کامل خشک نمی‌شود. آنچه زمینه نگرانی نخبگان محیط زیست را فراهم کرد بهم خوردگی “بیلان” آب دریای خزر است که به علت احداث سد‌های متعدد بر روی رودخانه ولگا به عنوان بزرگترین رودخانه اروپا که به تنهایی حدود ۸۴ درصد آب دریای خزر را تامین می‌کند.
نوسانات آب برای همه دریاچه‌های جهان یکسان است که بستگی به ورود آب رودخانه‌ها و میزان شدت تبخیر این دریاچه‌ها دارد و الگوی متفاوتی با آب‌های آزاد جهان دارند که به خاطر آب شدن یخ قطب‌ها سطح آب آن‌ها بر خلاف دریاچه‌ها بالا می‌آید. دهه ۶۰ تراز آب دریای خزر به حدی بالا آمد که وزارت کشور به ناچار موج شکن‌هایی را کنار ساحل با سنگ چینه‌های فروان ایجاد کرد که در حال حاضر به خاطر پسروی آب خزر همه آن سواحل به پارکینگ ماشین تبدیل شد و سنگ‌ها بیرون از دریا ماندند.
شاید به همین دلیل باشد که صاحبنظران معتقد هستند تمام دریاچه‌های جهان وقتی ورودی آب رودخانه‌ها به این دریاچه کم شود تراز آب بهم خورده و تراز آن کاهشی خواهد شد.
در یکی از آخرین خبر‌ها دراین باره علی بیت‌الهی، رئیس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه‌وشهرسازی گفته است: «میزان فرونشست در سواحل مازندران به ۹سانتیمتر در سال رسیده؛ درحالی‌که در ۵سال گذشته فرونشست در این منطقه صفر بوده است.» اما ماجرای این فرونشست، ریشه در چه اتفاقی دارد؟ این سئوالی است که مدت‌هاست در شبکه‌های اجتماعی جنجالی شده و برمی‌گردد به موضوعی که چندی پیش معصومه بنی‌هاشمی، مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر وزارت نیرو اعلام کرد: «سطح آب دریای خزر در سال۱۴۰۱ نسبت به سال۱۴۰۰، معادل ۲۶سانتیمتر کاهش یافته است. این کاهش در شرایطی است که در سال۱۴۰۰ نیز سطح آب ۲۴سانتیمتر کاهش یافته بود. در مجموع در طی دو سال اخیر سطح آب خزر حدود ۵۰سانتیمتر کاهش یافته است. این در حالی‌است که از سال۱۳۷۴تاکنون سطح آب دریای خزر روندی کاهشی داشته و در این مدت حدود دو متر از ارتفاع آب این دریا کم شده است.»، اما چرا آب دریای خزر دارد آب می‌رود؟ صاحبنظران این حوزه، دو عامل مهم در کاهش سطح آب دریای خزر را مطرح می‌کنند؛ نخست و شاید مهم‌ترین عامل آن، کاهش ریزش‌های جوی و افزایش تبخیر است. در چند سال گذشته به‌دلیل گرم‌شدن کره زمین به‌ویژه حوضه آبریز خزر که همواره نسبت به متوسط جهانی دو تا چهار برابر گرم‌تر می‌شود، باعث شده است میزان بارش کم و در مقابل تبخیر بیشتر شود. دیدگاه دوم، اما مبتنی است بر سدسازی‌های اخیر روسیه روی ورودی آب رودخانه ولگا که به دریای خزر می‌ریزد. به گزارش دنیای اقتصاد، علی سلاجقه، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست هم بر این دیدگاه دوم صحه گذاشته و جلال محمودزاده، نماینده مهاباد هم در مجلس بر آن تاکید کرده است: «روسیه با سدسازی خود روی ولگا نشان می‌دهد همچون ترکیه و افغانستان برای منافع خود حاضر به نادیده گرفتن حق سایر کشور‌ها است.» در حال حاضر بسیاری از مردم به دنبال پاسخ پرسش اساسی‌تری هستند. اگر روند کاهش دریاچه خزر ادامه پیدا کند، چه آینده‌ای برای آن پیش‌بینی می‌شود؟ در این گزارش می‌خواهیم به این سئوال از دیدگاه چندین کارشناس پاسخ دهیم.
دو سناریوی محتمل
خزر غیرقابل پیش‌بینی است. همایون خوشروان، مدیر پیشین مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزرمی‌گوید: «آخرین پیش‌بینی درباره دریای خزر از سوی کارشناسان آلمانی و روسی بر اساس مدل‌های اقلیمی بوده، دو سناریو را برای دریای خزر پیش‌بینی کردند که بر مبنای آن تا انتهای قرن۲۱ یعنی ۷۶سال آینده، خزر دچار کاهش تراز آب خواهد شد که خوش‌بینانه آن ۹متر است و بدبینانه آن ۱۸متر.» خوشروان، اما تاکید می‌کند: «نکته‌ای که وجود دارد خزر غیرقابل پیش‌بینی است و ممکن است بر خلاف این دو سناریو، روندش تغییر کند و دوباره آب بالا بیاید.» این کارشناس در پاسخ به اینکه چطور می‌شود جلوی این اتفاق را گرفت، پاسخ قاطعی دارد: «جلوی این اتفاق را نمی‌توان گرفت؛ چراکه به‌خاطر گرمایش زمین همه مناطق دارند عکس‌العمل‌های متفاوتی نشان می‌دهند؛ اما ما می‌توانیم خودمان را با این پدیده سازگار کنیم و در سواحل خزر دخل و تصرف نداشته باشیم. برخی می‌خواهند از این فرصت استفاده و ساحل را تصرف کنند و برای منافع شخصی دست به ساخت‌و‌ساز بزنند که این امر تبعات بسیار دارد.» او به دهه۵۰ اشاره می‌کند که عقب‌نشینی دریای خزر صورت گرفت و به محض عقب‌نشینی، سرمایه‌گذاران تپه‌های ماسه‌ای را صاف و شروع به شهرک‌سازی کردند. شهرک‌های خزرشهر و آمودریا و خیلی شهرک‌های دیگر در همین زمان ساخته شدند؛ ولی وقتی دوباره آب دریا بالا آمد، این شهرک‌ها به‌شدت آسیب دیدند. ما نباید دوباره این اشتباه را تکرار و خط ساحلی را اشغال کنیم.
سابقه تاریخی
اما این نخستین باری نیست که دریاچه خزر با چالشی جدی مواجه می شود. الهه موحدی کارشناس محیط زیست گفت: دریای خزر در تاریخ خود نوسانات زیادی را داشته است و اگر به دوره‌های زمین‌شناسی بیش از ۱۰۰ سال اخیر برسیم، می‌بینیم که این نوسان‌ها شدیدتر هم بوده است.
وی افزود: ماهیت دریای خزر دریاچه است و تغییرات اقلیمی می‌تواند به شدت روی این دریاچه تاثیر بگذارد. در واقع اگر این تاثیر در دریاهای آزاد در حد میلیمتر باشد در دریای خزر به چندین متر می‌رسد.
موحدی گفت: دریای خزر در ۲ دهه اخیر ۲ متر کاهش تراز آب ثبت شده است و اکنون به کمترین مقدار خود یک قرن اخیر در تراز دریای خزر رسیده است.
این کارشناس با بیان اینکه کاهش ورودی آب نیز در کنار تغییر اقلیم به شدت روی کاهش تراز تاثیرگذار بوده است، اظهار کرد: سهم رودخانه‌های ما در دریای خزر بسیار کم است و ۸۰ درصد آب خزر را ولگا می‌دهد، اما علاوه بر ولگا ورودی‌های سایر رودخانه‌ها این حوزه نیز کم شده است. ولگا ۳۰۰ میلیارد متر مکعب آب وارد دریای خزر می‌کند و تغییرات ورودی آب آن به خزر از همه موارد اثرگذارتر است.
وی با اشاره به موضوع تبخیر دریای خزر نیز می گوید: دریای خزر یک دریاچه آب شیرین است، لذا تبخیر آن بالاتر از دریاهای شور است و یکی، دو درجه افزایش گرمایش جهانی تاثیر بسیار شدیدی بر تبخیر آب آن داشته است به طوری که داده‌های سازمان نقشه برداری نشان می‌دهد این تبخیر می‌تواند ۱۰ سانتیمتر در سال باشد.
موحدی ادامه داد: البته بعضی سال‌ها این مقدار بیشتر و بعضی سال‌ها کمتر بوده است. به عنوان مثال، در همین سال ۲۰۲۴ داده‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد که تراز خزر نسبت به سال گذشته ۲۰ سانتیمتر کاهش داشته است.
رد پای روسیه
در یکی از آخرین اظهار نظرها در این خصوص رئیس سازمان محیط زیست درباره کاهش آب در دریای خزر، گفته است؛ ورودی‌های دریای خرز از سوی کشورهای همسایه بسته شده است مخصوصاً ورودی رود ولگا بسته شده است.
سلاجقه افزود: ورودی دریای خزر کاهش یافته و تراز آب دریا در حال پایین رفتن است و در برخی آمار و اطلاعات اعلام شده که قریب یک متر در ۴-۵ سال اخیر دریا عقب نشینی داشته است. در سال به طور میانگین دریای خزر ۲۰ سانتی متر عقب‌نشینی می‌کند.
رئیس سازمان محیط زیست با بیان اینکه «امیدواریم در قالب کنوانسیون تهران بتوانیم هم حق‌آبه‌ها و هم آلایندگی را حل کنیم»، تصریح کرد: کشورهای همسایه دریای خزر در زمینه اجرای پروژه‌های مشترک مشکلی ندارند ولی در زمینه استقرار دبیرخانه کنوانسیون مشکل وجود دارد که اگر این مشکل حل شود، پروژه‌ها قابل استفاده است.
سلاجقه در پایان گفت: امیدواریم کشورهای همسایه به توافق برسند و حق‌آبه‌ها رها شود و آب به خزر برسد. البته احتمال اینکه بارش ها در پاییز امسال وضعیت بهتری داشته باشد هم وجود دارد!
