بعد از اینکه رئیس کل سازمان نظام پرستاری اعلام کرد که بالغ بر ده هزار نفر از ناب‌ترین پرستاران ایران مهاجرت کرده‌اند آمارهایی منتشر شده که نشان می‌دهد دولت فقط در سال ۲۰۱۹ میلادی، ۲ هزار و ۸۴۱ میلیارد تومان برای آموزش و سلامت مهاجران ایرانی با ویزای کاری و تحصیلی هزینه کرده است.
از پرستاران تا…
همین چند روز قبل بود که رئیس کل سازمان نظام پرستاری اعلام کرد: رفتار برخی از مسئولان باعث شده است که بالغ بر ده هزار نفر از ناب‌ترین پرستاران ما ترک شغل و مهاجرت از کشور را پیش بگیرند. وی «حقوق و معیشت»، «تحصیلات آکادمیک» و «استقلال حرفه‌ای پرستاران و کارکنان سلامت» به‌عنوان «بمب‌های ویران‌کننده» در «برنامه هفتم توسعه» نام برد و تأکید کرد که «خنثی‌سازی» این بمب‌ها با «پیگیری پرداخت فوق‌العاده خاص، استخدام نیروهای طرحی و تمدید طرحی کرونا و اجرای قانونی و درست قانون تعرفه‌گذاری» امکان‌پذیر است. رئیس سازمان نظام پرستاری ایران پیشتر هشدار داده بود که «روزانه پنچ تا شش پرستار و ماهانه بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ پرستار از کشور مهاجرت می‌کنند.»
موضوعی که به نظر می رسد باید کمی عمیق تر به آن پرداخته شود. «وضعیت مهاجرت از ایران نسبت به گذشته فرق کرده است. مهاجران فقط برای اینکه ایران نباشند، مهاجرت می‌کنند.» این بخشی از اظهارات مصطفی زمانیان، رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری درباره مهاجران ایرانی است.
صحبت از سرمایه انسانی کشور است. سرمایه‌ای که سالها آموزش و مهارت دیده است، اما حالا به دلایل مختلف جذب بازارهای جهانی می‌شون؛ از کشورهای حاشیه خلیج فارس گرفته تا امریکا.
برخی از کسانی که تمایل به مهاجرت دارند می‌گویند بیش از آنکه مقصد مهاجرتی برای آنها مهم باشد، به رفتن فکر می‌کنند. مثل همان که محمدرضا شفیعی کدکنی سالها پیش در شعری سرود: «به هر آن کجا که باشد، به جز این سرا سرایم» وضعیتی که برخی از کارشناسان آن را معادل فرار معنا می‌کنند.
مصطفی زمانیان، رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری اخیراً گفت که وضعیت مهاجرت از ایران نسبت به گذشته فرق کرده است. برای مثال اگر کسی به آلمان مهاجرت کند، برای به دست آوردن یک کرسی دولتی یا یک موقعیت کسب و کار اقتصادی نیست، بلکه او مهاجرت می‌کند تا در ایران نباشد. به گفته او این تفسیر بسیار خطرناکی است که باید به آن فکر کنیم.
۴۵ هزار دلار هزینه یک مهاجر ایرانی
در شهریور ۹۶، نماینده زرتشتیان در مجلس سرمایه‌های انسانی را بزرگ ترین و با ارزش‌ترین سرمایه‌های کشور دانست و با تاکید بر ضرورت پرهیز از بی‌تفاوتی نسبت به‌مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور گفت: باید علاقه‌مندی و دلبستگی به‌کشور را در این افراد بیشتر کنیم. اسفندیار اختیاری افزود: مهاجرت نخبه‌ها جنبه‌های مختلفی دارد که مهاجرت علمی یک بخش آن است. ما همچنین با مهاجرت سیاسی و اجتماعی روبه‌رو هستیم که شاید آنها هم به‌نوعی نخبه سیاسی یا اجتماعی باشند. یکی از مهم ترین علت مهاجرت، مناسب نبودن امکانات در داخل کشور با نیازها است.
در این میان یکی از مباحثی که در بحث مهاجرت باید به آن توجه داشت، هزینه‌کردی است که دولت برای هر کدام از مهاجران دارد، هزینه‌های عمومی مانند آموزش و سلامت. رصدخانه مهاجرت ایران با توجه به محاسبات بانک جهانی و یونسکو، رقمی تخمینی برای هزینه‌کرد عمومی برای هر مهاجر ایرانی محاسبه کرد. در این گزارش آمده که دولت برای هر فرد متولد ۱۳۷۶ تا پایان مقطع کارشناسی حدود ۳۷ هزار دلار هزینه آموزش عمومی و حدود هشت هزار دلار هم هزینه سلامت داشته است. در مجموع برای یک مهاجر ایرانی با مقطع کارشناسی حدود ۴۵ هزار دلار هزینه عمومی صورت گرفته است.
حالا سئوال این است که در مجموع برای مهاجران ایرانی چقدر هزینه صورت گرفته است؟ برای محاسبه هزینه کلی باید نگاهی به آمار مهاجران ایرانی داشت.
هزینه‌کرد دولت برای مهاجران تحصیلی
در سالنامه مهاجرت ۱۴۰۱ آمده که بر اساس آمار ارائه شده در آخرین نمایه مهاجرتی ایران، تعداد ویزاهای دانشجویی صادرشده توسط کشورهای امریکا، بریتانیا، اتحادیه اروپا (۳۱ کشور)، کانادا و استرالیا به متقاضیان ایرانی روندی افزایشی داشته است.
در مجموع ویزاهای صادر شده از این کشورها برای دانشجویان ایرانی در سال ۲۰۱۰ میلادی ۱۱ هزار و ۹۳۱ ویزا بود. در حالی‌که با رشد ۹۰ درصدی طی ۱۰ سال به ۲۲ هزار و ۷۰۹ ویزا در سال ۲۰۱۹ رسیده است. سپس به علت شیوع کرونا و کاهش صدور ویزا به صورت موقتی کاهش پیدا کرد.
در ادامه گزارش سالنامه مهاجرتی آمده از آنجا که آمار ویزاهای دریافتی ایرانیان در سال ۲۰۲۰ به علت شیوع کرونا کاهش پیدا کرد، از داده‌های سال ۲۰۱۹ برای تخمین تعداد مهاجران کاری و تحصیلی استفاده شده است.
آمار مشخصی از مقاطع تحصیلی همه مهاجران خروجی در دست نیست. با فرض آنکه همه دریافت‌کنندگان ویزاهای تحصیلی دریافتی در سال ۲۰۱۹، حداقل تحصیلات کارشناسی و ۲۳ سال سن داشته باشند و با در نظر گرفتن رقم ۴۵ هزار دلار به عنوان سرانه هزینه‌کرد دولتی برای آموزش و سلامت، نزدیک به یک میلیارد دلار و ۲۱ میلیون دلار فقط برای بخشی از سرمایه انسانی که در سال ۲۰۱۹ مهاجرت کرده، هزینه شده است. این رقم فقط برای مهاجران تحصیلی محاسبه شده است.
هزینه‌کرد عمومی برای مهاجران کاری
اما کانال تحصیلی تنها راه اقدام به مهاجرت افراد نیست. برخی از طریق ویزای کاری راهی کشورهای دیگر می‌شوند. در سالنامه مهاجرتی سال گذشته هم آمده که می‌توان به همان روش بالا، هزینه‌کرد عمومی آموزش و سلامت برای حدود ۱۹ هزار و ۴۰۰ مهاجر کاری در سال ۲۰۱۹ را هم محاسبه کرد.
همچنان با فرض همان مقطع کارشناسی و ۲۳ سال سن، هزینه‌کرد عمومی آموزش و سلامت برای مهاجران ایرانی با ویزای کاری حدود ۸۷۳ میلیارد دلار می‌شود.
حدود ۳ هزار میلیارد تومان
بنابراین مجموع سرمایه‌گذاری صورت گرفته برای آموزش و سلامت مهاجران کاری و تحصیلی سال ۲۰۱۹ معادل یک میلیارد و ۸۹۴ میلیون دلار بود. در سالنامه مهاجرتی تاکید شده که این محاسبه به علت محدودیت داده، تقریبی است. از جمله اینکه تعداد مهاجران ایرانی از طریق ویزای کاری و تحصیلی برای چند کشور محاسبه شده است. ضمن اینکه هزینه عمومی صرفا محدود به آموزش و سلامت نمی‌شود.
با قیمت دلار در بازه زمانی مورد بررسی یعنی سال ۱۳۹۸ این هزینه‌کرد چقدر می‌شود؟ اگر مبنا را گزارش بانک مرکزی قرار دهیم، متوسط قیمت فروش یک دلار امریکا در بازار آزاد و در اسفند ۱۳۹۸ حدود ۱۵ هزار تومان بود.
بر این اساس آن زمان دولت ۲ هزار و ۸۴۱ میلیارد تومان برای آموزش و سلامت مهاجران کاری و تحصیلی هزینه کرده است.
هزینه‌هایی که از دست می‌رود
در این میان کارشناسان دلیل اصلی رشد تصاعدی مهاجرت را سیاست های غلط دولت ها عنوان می کنند. رحمت الله حسن بیگی، جامعه شناس در گفت و گو با«روزان» ضمن اشاره به این موضوع می گوید: اگر بگوییم در سایه نبود سیاستگذاری اثرگذار و متناسب با شرایط موجود، هزینه‌های عمومی برای هر مهاجر از دست می‌سد. نشان به آن نشان که بسیاری از مهاجران ایرانی دیگر میلی برای بازگشت به کشور ندارند. بلیت مهاجرت آنها یک طرفه است.
وی تصریح می کند: به عبارتی مهاجران با دانش و مهارت بیشتر به کشور برنمی‌گردند که بتوان در حوزه‌های مختلف از آنها بهره برد. ضمن آنکه در سال‌های اخیر و با وجود افزایش تعداد مهاجران ایرانی، وجوه ارسالی به کشور تغییر چشمگیری نداشته است.
وی در ادامه اظهاراتش به یافته‌های گالوپ اشاره می کند و می گوید: براساس این پژوهش ها طی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸ فقط یک درصد از مهاجران ایرانی میل به بازگشت به کشور داشتند. به عبارتی مهاجران ایرانی کمترین میل بازگشت در میان مهاجران را داشتند. به جز ایران، مهاجران کشورهای عراق، قرقیزستان و بوسنی و هرزه گوین هم کمترین میل به بازگشت را داشتند، یعنی همان یک درصد.
به اعتقاد این جامعه شناس می توان پیامدهای منفی مهاجرت را در سه دسته تقسیم بندی کرد. وی در این زمینه می گوید: در ابتدا آسیب های که متوجه فرد می شود. در بخش دوم هم آسیب های که متوجه منطقه مهاجر فرست می شود و در نهایت نیز این مهم آسیب های را نیز متوجه مناطق مهاجر پذیر خواهد کرد. مهاجرت می تواند هویت فرد را با مشکل مواجه کند، فارغ از اینکه مهاجرت از یک شهری به شهر دیگر صورت بگیرد یا اینکه از یک کشور به کشوری انجام شود، چرا که مهاجرت می تواند موقعیت اجتماعی یا خویشاوندی فرد را به مخاطره بیاندازد. از این‌رو فرد مهاجر برای تطبیق خود با شرایط موجود نیاز به گذشت زمان به نسبت طولانی را دارد که این خود مشکلات دیگری را برای فرد رقم خواهد زد.
حسن بیگی همچنین با ذکر اینکه فرزندان افراد مهاجرت کرده نیز با مشکلات بسیاری مواجه می‌شوند می افزاید: به عبارتی این احتمال وجود دارد که این افراد به عنوان نیروهای حومه ای آن منطقه یا کشور به حساب آیند، چرا که مهاجران در بیشتر موارد به مناطق حاشیه ای عزیمت می کنند و چنانچه با گذشت زمان به مناطق اصلی شهر نیز نقل مکان کنند، باز هم کودکان یا خود این افراد جزو نیروهای حومه ای مناطق اصلی بر شمرده می شوند. به طور حتم دلایل بسیاری مانند دلایل فردی، حکومتی، ساختاری، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی می تواند در زمره انگیزه های مهاجرت افراد قرار بگیرد.
وی با اشاره به اینکه باید در نظر داشت که مهاجرت یک پدیده پیچیده ای است که می تواند با منافع یا مضررات بسیاری همراه باشد می گوید: در بسیاری از موارد افراد تنها برای دستیابی به آزادی بیشتر به مهاجرت روی می آورند و به دلیل راحتی در نوع پوشش خود و یا چگونگی حضور در جامعه به کشورهای که آزادی بیشتری در آن حکمفرما است، مهاجرت می کنند. همچنین این احتمال نیز وجود دارد که برخی از افراد برای دستیابی به موقعیت مالی و اقتصادی بهتر به کشورها و مناطق دیگر مهاجرت نمایند، چرا که تجربه ثابت کرده است که هر گاه افراد از نظر مالی با مشکل و بحران مواجه شوند، مهاجرت کردن را یکی از فاکتورهای اصلی برای رهایی از این معضل می‌دانند.
این پژوهشگر حوزه جامعه شناسی ادامه می دهد: به عبارت ساده تر مردم خواهان زندگی در جامعه ای هستند که حکومت مردمی در آن حکمفرما باشد. دستیابی به امنیت اجتماعی پایدار نیز از دیگر دلایل مهاجرت محسوب می شود، چرا که وجود آسیب های اجتماعی متعدد خود نشان از نا بسامان بودن شرایط جامعه را دارد. بنابراین افراد برای رهایی از مشکلات موجود و تضمین سلامت روح و روان خود به مهاجرت روی می آورند. به عبارت بهتر موارد مذکور باعث تسهیل در امر مهاجرت خواهد شد. به طور کلی باید در نظر داشت که آسیبهای اجتماعی مهاجرت تنها دامن گیر فرد نخواهد شد. هر چند در این میان فرد مهاجر آسیبهای بیشتری را متحمل خواهد شد.
وی با ذکر اینکه البته مهاجرت برای فرد در بسیاری از موارد مثبت ارزیابی می شود تصریح می کند: دلیل آن هم واضح است چون این مهم می تواند آثار مثبت بسیاری را برای مهاجر به دنبال داشته باشد. آسیب های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی برای کشورهای مهاجر فرست به مراتب بیشتر دیگر ارکان موجود در بحث مهاجرت است، چرا که در این مناطق بیشتر افراد ثروتمند، جوان، نیروهای کار متخصص، نخبگان و افراد تحصیلکرده اقدام به مهاجرت می کنند که این خود می تواند آینده منطقه و کشور مهاجر فرست را با مشکل مواجه کند، چرا که در قبال هزینه های که برای این افراد انجام داده است، دیگر نمی تواند هیچ گونه خدماتی را دریافت کند. اما در این میان شاید شاکله کشور بیشترین آسیب را ببیند. چرا که متخصصان و جوانانی که سالها برای آنها تلاش و هزینه کرده بدین ترتیب به راحتی سهم کشورهایی می شوند که به آنها توجه و رسیدگی بیشتری می کنند.
